Oorsprong

Het oorspronkelijke Bilbilis, gesticht door de Keltiberiërs, bevond zich ter hoogte van de Bambolaheuvel en gedeeltelijk op de San Paternoheuvel. Zijn inwoners behoorden tot een Keltiberische stammenbond uit Hispania Citerior, die bekendstond onder de naam "Lusones"; Bilbilis was hun hoofdstad.

Het eerste contact tussen de Lusones en hun latere veroveraars vond waarschijnlijk plaats in de 2e eeuw v.Chr., toen Quintus Fulvius Flaccus een veilige handelsroute tussen Keltiberië en de Middellandse Zee probeerde te verzekeren. In ieder geval duurde het nog tot de 1e eeuw v.Chr. vooraleer de Romeinse cultuur, taal en gewoonten binnenkwamen en het langzame proces van romanisering kon beginnen, waarbij de inheemse cultuur stap voor stap verdrongen werd door de Romeinse levenswijze.

Tijd van Augustus  "Fries van de pauw". Schildering te Bilbilis (omstreeks 50 n. Chr.), in de Wijk van de Thermen, Insula I, Domus 3, kamer 29, c. 50.

In de Augusteïsche tijd onderging het landschap van Bilbilis verschillende ingrijpende wijzigingen, om de bouw van grote monumenten mogelijk te maken. De stad kende een bloeiperiode in de 1e eeuw, raakte in verval tijdens de 2e eeuw en werd stilaan verlaten, tot ze in de 3e eeuw grotendeels verlaten was.

Toen eenmaal de vrede in Hispania hersteld was, na de dood van Julius Caesar, ondernam Augustus een reeks van administratieve hervormingen, waarmee hij Bilbilis indeelde bij de conventus iuridicus Caesaraugusta in de provincie Hispania Tarraconensis. De stad verkreeg de titel van municipium, en bij deze statusverhoging hoorde ook een naamsverandering van Bilbilis Italica naar Municipium Augusta Bilbilis (ter ere van de toenmalige keizer).

In deze periode werd de stad heropgebouwd naar Romeins model via een aantal dure en ingewikkelde topografische veranderingen. De modernste voorzieningen moesten voorzien in de nieuwe noden van haar burgers, zowel praktisch (openbare gebouwen en diensten, communicatiemiddelen met hun typisch Romeinse efficiëntie...) als esthetisch (monumentale openbare gebouwen en tempels). Op deze manier werd Bilbilis het politieke, administratieve en economische centrum van de streek.

Om aan al deze functies de voldoen, wrong de stad zich in het klassieke Romeinse keurslijf: een stedelijk complex met als middelpunt een marktplein, omringd door een zuilengang en geflankeerd door een tempel, een basilica en een curia. Rond het theater werd een kleinere versie van dit geheel opgericht.

Men bouwde een thermencomplex, verscheidene nymphaea en een uitgebreid waterleidingnet dat voortdurend voorzien werd van stromend water door enkele cisternen, aangepast aan de onregelmatigheden in het terrein.

De keizertijd

Onder de Julisch-Claudische dynastie, in het bijzonder onder de heerschappij van Tiberius, beleefde de stad haar bloeitijd. Ondanks een korte crisisperiode onder de laatste heersers van dit keizerlijke huis herwon Bilbilis al snel zijn voormalige handelsbedrijvigheid tijdens de Flavische tijd. Later, in de periode van keizer Trajanus, vinden opnieuw grote verbouwingswerken plaats. Vanaf de derde eeuw hebben we minder gegevens, maar ogenschijnlijk neemt de glorie uit de eerste eeuw beetje bij beetje af. Zoals vele vergelijkbare landbouwcentra uit deze tijd wordt de stad stilaan verlaten.