Stichting  Afbeelding van de oorsprongslegende van Tenochtitlan.

Volgens de Azteekse legende werd Tenochtitlan gesticht door de Mexica, een Indiaanse stam oorspronkelijk uit de mythische grotten van Aztlan in Noord-Mexico. De naam Azteken betekent letterlijk mensen uit Aztlan. De Azteken zouden volgens de overlevering in het jaar '1 Flint' (1116 of 1168) op zoek zijn gegaan naar een nieuwe woonplek in de vallei van Mexico, toen ze wegens zware droogte Aztlan (plaats van witheid) of Aztatlan (plaats van zilverreigers), een eiland in een meer, moesten verlaten. De Azteken werden begeleid door een idool van de god Huitzilopochtli.

De nomadische groep Mexica voegde zich bij de Azteken en de god Huitzilopochtli overreedde zijn volk hun naam, levenswijze en wapen (pijl en boog) over te nemen. Ze zwierven twintig jaar lang. Ze gingen naar Colhuacan (gewelfde berg), waarvan de heerser Achitometl hen toestond zich in de buurt te vestigen. De Mexica trouwden met vrouwen van Colhuacan en Achitometl schonk zijn eigen dochter aan een Mexica-leider, die haar echter aan Huitzilopochtli offerde. De Mexica vluchtten toen voor Achitometls leger naar de moeraslanden ten westen van het Texcoco-meer. De nieuwe woonplek werd Cuauhmixtitlán.

In de vallei waren de meest vruchtbare gebieden bezet door andere stammen. Volgens een profetie moesten de Mexica zich vestigen op de plaats waar zij een arend op een grote nopalcactus zagen vechten met een vogel met glanzende veren of een slang in zijn klauwen. Deze scène is ook afgebeeld op het wapenschild van Mexico. De grote en mooie nopalcactus was gegroeid, zo verklaarde de god Huitzilopochtli in visioenen aan de priesters, uit 'het geofferde hart van zijn neefje dat op een steen was gevallen'. De grote adelaar nestelde zich in de cactus en doodde en at kleurrijke vogels.

Er bestaan oude Azteekse codices, die over de geschiedenis van Tenochtitlán gaan. Het eerste deel van de Codex Mendoza gaat over de geschiedenis van de stad tot aan de Spaanse verovering. In 1325 zou de profetie zijn uitgekomen en de stad werd door de priester Tenoch op een moerassig eiland in het Texcocomeer gesticht en door zijn opvolger Acamapichtli hernoemd in Tenochtitlán (stad van Tenoch).

In 1358 werd ten noorden van Tenochtitlan de stad Tlatelolco gesticht, dat zich politiek verbond met Tenochtitlan maar toch een zekere zelfstandigheid wist te bewaren.

Ontwikkeling

Dat moerassige gebied behoorde toe aan Tezozomoc, de koning van Azcapotzalco, de stad van de Tepaneken. In de beginjaren was Tenochtitlan slechts een huttendorp en moesten ze belasting betalen aan de Tepaneekse stad Azcapotzalco. De Mexica bleven hier als vazallen tot ze in 1428 onder hun leider Izcoatl de Tepaneken versloegen. Onder leiding van hueyi tlahtoani Itzcoatl (1428-1440) verwierf de stad haar onafhankelijkheid van de Tepaneken, en onder zijn opvolger Motecuhzoma I (1440-1469) werd een bondgenootschap gesloten met de steden Texcoco en Tlacopan. Tenochtitlan werd de hoofdstad van deze Azteekse Driebond, dat ook wel het Azteekse Rijk wordt genoemd. De belastingen die uit de onderworpen provincies binnenkwamen werden in een verhouding 5:3:1 verdeeld.

De stad kwam in 194 jaar tot bloei (de Spanjaarden arriveerden in 1519) en werd, op haar hoogtepunt onder de laatste Azteekse heerser Montezuma II, door de Spanjaarden in 1521 verwoest.

 Een model van de markt van Tlatelolco.

Na de verovering van buurstad Tlatelolco in 1474 werd Tenochtitlan dé economische grootmacht van de Vallei van Mexico. De markt van Tlatelolco werd dagelijks door zo'n 60.000 mensen bezocht.

Verovering

In de Historias de los Indios (1579) van de Spaanse kroniekschrijver Diego de Durán wordt geïllustreerd, dat de Azteekse keizer het einde van zijn heerschappij al zag aangekondigd door de verschijning van een komeet. Er waren onheilspellende voortekenen in de vorm van vreemde astronomische verschijnselen.

Op 8 november 1519 arriveerde de Spaanse conquistador kapitein Hernando Cortés in Tenochtitlan. 'De Europese indringers werden met veel eerbied in Tenochtitlán ontvangen.'

De Spanjaarden beseften wat er aan de hand was en maakten 'op sluwe en wrede wijze gebruik van Montezuma's argeloosheid en verpletterden in enkele bloedige gevechten het laatste rijk van het precolumbiaanse Midden-Amerika.' Spoedig pleegde Cortés een staatsgreep, waarbij hueyi tlahtoani Motecuhzoma II op valse wijze vermoord werd. Cortés werd gedwongen te vluchten en keerde terug met een leger van 700 Spanjaarden en 70.000 geallieerde inheemse soldaten, voornamelijk Tlaxcalteken, waarop Tenochtitlan werd belegerd. Het aquaduct werd vernietigd en de stad werd gedecimeerd door de pokkenepidemie die de Spanjaarden hadden meegebracht. De opvolger van Montezuma overleed aan pokken, de laatste heerser moest zich in 1521 overgeven. In augustus 1521 werd de schitterende stad Tenochtitlan door Cortés veroverd en op 13 augustus met de grond gelijk gemaakt. De monumenten werden tot op de fundamenten vernietigd om plaats te maken voor nieuwbouw in koloniale stijl.

Binnen enkele jaren was de Azteekse beschaving genadeloos afgeslacht. 'Van de 20 tot 25 miljoen inwoners van Mexico, overleefde slechts één op de tien het drama. De bevolking werd uitgeroeid door oorlogen en ziekte.' 18 tot 22,5 miljoen bewoners van Mexico vonden door de Spaanse verovering de dood. Het gebied van Tenochtitlán werd in 1521 door het 'hof van Castilië' geannexeerd, het hele land kwam onder Spaans bewind en de kolonie werd 'Nieuw-Spanje' genoemd. 'De laatste buitenpost van de Midden-Amerikaanse culturen, de Quiché-Maya van Yucatán' gaf zich in 1546 over.

Op de ruïnes van Tenochtitlan werd Mexico-Stad gebouwd, dat de hoofdstad van Nieuw-Spanje werd. Dat een aantal gebouwen, die toen werden gebouwd, inmiddels met een trapje naar beneden moet worden betreden heeft te maken met het inklinken van de drassige bodem waarop de Spanjaarden de stenen gebouwen plaatsten.