De ruïnes van het historische Persepolis

Iran/Perzië heeft een bijzonder lange geschiedenis en wordt een van de bakermatten van de menselijke beschaving genoemd. Het westen van het land maakte deel uit van de Vruchtbare Sikkel, een van de gebieden waar de landbouw is ontstaan. Een vroege nederzetting uit deze periode, met zeer vroege bewijzen voor wijnproductie, is bijvoorbeeld opgegraven in Hajji Firuz Tepe.

6e eeuw v.Chr. - 6e eeuw na Chr.

De geschiedenis van het land dat nu bekend is als Iran gaat terug tot de 6e eeuw v.Chr., toen Cyrus de Grote van de dynastie der Achaemeniden de verschillende volkeren van Iran verenigde. In de eeuwen hierna werd dit Perzische Rijk zeer machtig en besloeg het gebied van het Egypte en Griekenland in het westen tot aan het Indisch subcontinent in het oosten.

In de 4e eeuw v.Chr. veroverde de Macedoniër Alexander de Grote het Perzische Rijk en versloeg koning Darius III in de Slag bij Gaugamela. Het land werd na Alexanders dood bestuurd door een hellenistische (Griekse) klasse onder de Seleuciden. Later versloegen de Parthen de Seleuciden en vestigden het Parthische Rijk, gevolgd door de Sassaniden, beide waren machtige rijken en geduchte tegenstanders van de Romeinen en Byzantijnen.

7e eeuw - 15e eeuw

In de 7e eeuw werden de Sassaniden en grote delen van het Byzantijnse Rijk, nadat ze zeer verzwakt waren door jarenlange oorlogen tegen elkaar en andere problemen, veroverd door de islamitische Arabieren en werd in een periode van 200 jaar het zoroastrisme als staatsgodsdienst vervangen door de soennitische islam. Het Arabische Rijk van de kaliefen overheerste Perzië tot de 9e eeuw. Daarna verloor het kalifaat van de Abbasiden uit Bagdad het centrale gezag en waren er in Perzië diverse rijken en rijkjes. Het christendom kende er in de nestoriaanse vorm van de 8e tot de 13e eeuw een periode van grote bloei.

In de 11e eeuw waren het de Turkse Seltsjoeken die Perzië veroverden en later ook de Arabieren versloegen. De Seltsjoeken waren sterk beïnvloed door de Perzische cultuur. Het rijk van de Seltsjoeken viel echter al snel weer uiteen en in de 13e eeuw viel het Mongoolse Rijk Perzië binnen. De Mongolen verwoestten vele steden en vermoordden vele inwoners waardoor de bloeiende islamitische en Perzische culturen een zware slag kregen. Berucht is de afslachting van bijna de volledige bevolking van Merv (destijds behorend bij Perzië, nu in Turkmenistan gelegen) en omgeving waarbij wellicht een miljoen mensen gedood werden.

Eind 14e eeuw veroverde een andere Turkse heerser genaamd Timoer Lenk Perzië en ook hij richtte vele bloedbaden aan massaslachtingen aan, onder andere in Khorasan.

16e eeuw - 19e eeuw  De 17e-eeuwse moskee van de sjah in Isfahan is een van de architectonische hoogtepunten van Iran

Vanaf 1499 regeerde de dynastie van de Safawiden Perzië/Iran. De Safawiden voerden onder andere het sjiisme als staatsgodsdienst in de regio die nu Iran is in, en ook in Azerbeidzjan. Het sjiisme is een van de redenen geweest dat Iran nooit een Arabisch land is geworden en de eigen identiteit altijd heeft bewaard. Met name onder sjah Abbas I kwam de Perzische cultuur tot volle bloei, wat goed te zien is in de toenmalige hoofdstad Isfahan. In die tijd had ook de VOC handelsposten in Perzië.[1]

Als de laatste Safawiden-heerser in 1736 wordt afgezet wordt het land tot 1796 betwist door drie dynastieën, waarvan uiteindelijk de Kadjaren de overhand krijgen en Perzië weer tot eenheid maken. Na de val van de Safawiden[2][3] rond 1722 ontstonden verscheidene kleine de facto zelfstandige kanaten in de Iraanse territoria in de Kaukasus.[4][5] Na de Safawiden werd Iran geregeerd door de Iraanse dynastieën van Afsharid en Zand en kort door de Kadjaren. Na de derde Russisch-Perzische Oorlog (1804-1813) werd Iran gedwongen veel van zijn grondgebied in de Kaukasus, vandaag overeenkomend met Dagestan, Azerbeidzjan, en oost Georgië af te staan aan het Keizerrijk Rusland. Na de volgende en laatste Russisch-Perzische Oorlog (1826-1828) had Iran al zijn grondgebied in de Kaukasus moeten afstaan aan Rusland.[6] Tot de Russisch-Perzische oorlogen van de 19e eeuw behoorden de territoria die nu de soevereine staten Azerbeidzjan, Georgië, Armenië, en de Noord-Kaukasusregio Dagestan bevatten, allemaal tot Iran.[7][8][9][10][11][12] Als zuidelijke grens werd de Arasrivier aangehouden tussen Rusland en Iran. Deze grens werd na de val van de Sovjet-Unie de grens tussen Iran en Azerbeidzjan.

Perzië/Iran wist in de 18e en 19e eeuw als een van de weinige landen in Azië en in West-Azië in het bijzonder, redelijk onafhankelijk te blijven van westerse landen, al hadden met name het Verenigd Koninkrijk en Rusland er veel invloed. Rusland veroverde tijdens de Kadjaren in vier oorlogen grote delen van het Perzische Rijk, gebieden zoals de Kaukasus en delen van Centraal-Azië (Turkmenistan).

1925 - 1979: Pahlavi-dynastie

In de 20e eeuw heerste gedurende ruim 50 jaar de Pahlavi-dynastie. Vader Reza Pahlavi kwam met een staatsgreep aan de macht en hij en zijn zoon Mohammad Reza Pahlavi regeerden als dictators. De Pahlavi's namen de titel sjah (koning) aan, maar waren niet van adel. De bevolking werd vaak hardhandig onderdrukt. Iedereen die het absolute gezag van de sjah betwistte - socialisten, liberalen maar ook religieuzen - werd hard aangepakt. Het westen steunde de dictatuur van de Pahlavi's om geopolitieke redenen en vanwege de toegang tot de rijke Iraanse olievoorraden.

 Shah Mohammad Reza Pahlavi en de keizerlijke familie, de kroning van de Sjah van Iran in 1967.

In 1951 werd Mohammad Mossadeq door het Iraanse parlement benoemd tot premier. Hij werd enorm populair in Iran nadat hij de olie-industrie had genationaliseerd. In 1953 werd hij afgezet middels een staatsgreep door de sjah, veroorzaakt door een Brits-Amerikaanse geheime operatie om de olie-industrie weer in Britse handen te krijgen. Na de staatsgreep werd de sjah in toenemende mate autocratisch. Vanaf halverwege de jaren 70 groeide de onvrede met het repressieve regime van de sjah.

1979: Iraanse Revolutie  Massademonstratie in Teheran tijdens de Iraanse Revolutie. Ayatollah Khomeini keert terug naar Iran na 14 jaar ballingschap op 1 februari 1979.

In 1979 dwong een brede opstand van geestelijken, studenten, intellectuelen, middenstanders en vele maatschappelijke organisaties de sjah ten val tijdens de Iraanse Revolutie. Uiteindelijk schoof de machtigste politieke partij, die van de geestelijkheid, haar voormalige medestanders van de revolutie terzijde en koos ervoor om de macht in handen van een persoon te geven: hun leider ayatollah Ruhollah Khomeini. Sindsdien wordt het land volgens een door hem opgestelde conservatieve islamitische wetgeving geregeerd en ligt de uiteindelijke macht in de handen van de geestelijkheid. Hiermee werd de voorgaande sjah-dictatuur vervangen door een even repressieve religieuze dictatuur gebaseerd op de islamitische wet, de sharia. Het Westen, de Verenigde Staten voorop, veroordeelden de Iraanse Revolutie. Een aantal medewerkers van de Amerikaanse ambassade in Teheran werd 444 dagen gegijzeld: de Iraanse gijzelingscrisis.

1980 - heden

Van 1980 tot 1988 voerde Irak oorlog met buurland Iran in de bloedige Irak-Iranoorlog, waarbij naar schatting een half tot één miljoen Iraniërs gedood werden. Het Westen steunde de Iraakse dictator Saddam Hoessein in deze oorlog.

Na de dood van Khomeini in 1989 werd ayatollah Ali Khamenei de Hoogste Leider van Iran.

Onder het presidentschap van de hervormingsgezinde president Mohammad Khatami, 1997-2005, werden in het land, waarvan meer dan de helft van de bevolking jonger is dan 30 jaar, enkele veranderingen doorgevoerd in de richting van een meer democratische rechtsstaat. Echter, in 2005 werd de conservatieve Mahmoud Ahmedinejad, naar voren geschoven door de conservatieve geestelijkheid, president van Iran en werden de voorgaande hervormingen deels teruggedraaid en zijn de veranderingen die sindsdien wel ingevoerd werden grotendeels conservatief van aard.

 Stille demonstratie tijdens de demonstraties tegen de resultaten van de presidentverkiezingen van 2009.

Bij de Iraanse presidentsverkiezingen 2009 won Ahmedinejad opnieuw: hij kreeg 63% van de stemmen, terwijl oppositieleider Mir-Hossein Mousavi 34% van de stemmen vergaarde. De uitslag leidde tot grote onrust onder de oppositie, die de uitslag niet vertrouwde. Er braken rellen uit die de hevigste waren in tien,[13] misschien wel dertig jaar.[14] Een groot aantal demonstraties volgde. Buitenlandse journalisten werd het werken bemoeilijkt; sommigen werden geslagen, gearresteerd of uitgezet. Sociale netwerksites werden afgesloten of gefilterd, alsook het mobiele telefoonverkeer.

In 2013 werd Hassan Rohani, een hervormingsgezinde kandidaat, verkozen bij de presidentsverkiezingen. Hij liet een verzoenende toon horen richting de westerse wereld en gaf onder andere aan meer werk te willen maken van vrouwenrechten in zijn land.

Op 14 juli 2015 werd bekend dat Iran en de zes wereldmachten een historisch akkoord hadden bereikt over het nucleaire programma van Iran, het Joint Comprehensive Plan of Action. Irans nucleaire programma werd nu beperkt in ruil voor het opheffen van de nucleair gerelateerde sancties die waren ingesteld tegen Iran.[15] Israël was als enige land ter wereld openlijk tegen het internationale akkoord. Premier Netanyahu zei dat "Iran de wereld wil overnemen" en dat "de wereld niet geleerd heeft van de Holocaust".[16]

Bij de presidentsverkiezingen van 18 juni 2021 hadden zich 592 mensen aangemeld als kandidaat, waarvan er 584 afvielen en uiteindelijk 4 kandidaten overbleven. Ebrahim Raisi won de verkiezing ruimschoots, onder andere van hervormingsgezinde Abdolnaser Hemmati.[17] De verkiezingen hadden een opkomst van 48%, waarvan 15% van de mensen blanco heeft gestemd: in ruil voor een stem krijgt men een stempel in het id-bewijs en mensen voelen hierdoor een dwang om te gaan stemmen en stemmen soms 'dan maar blanco'. Effectief heeft na aftrek van de blanco stemmen ruim 40% van de stemgerechtigden hun stem uitgebracht, waarvan 62% naar Raisi ging.[18]

Op 16 september 2022 overleed Mahsa Amini omdat haar hoofdsjaal niet goed zat. Ze werd gearresteerd en overleed enige tijd later. Na haar dood begon een reeks protesten. De onlusten startten in de hoofdstad, maar breidde uit naar andere steden. Als reactie drukte de regering de demonstraties hardhandig de kop in, blokkeerde ze de toegang tot apps zoals Instagram en WhatsApp en beperkte ze de internettoegang. Op 7 januari 2023 waren er volgens Iraanse mensenrechtenorganisaties bij deze protesten minstens 517 demonstranten gedood en meer dan 19.200 mensen gearresteerd.[19]

↑ Resources Huygens ING De VOC in Perzië 1611-1638 ↑ IRAN v. PEOPLES OF IRAN: The Azeri Turks are Shiʿites and were founders of the Safavid dynasty ↑ Cornell, Svante E. The Nagorno-Karabakh Conflict PDF (1.05 MB). Uppsala: Department of East European Studies, April 1999. ↑ Bertsch, Gary Kenneth, Crossroads and Conflict: Security and Foreign Policy in the Caucasus and Central Asia. Routledge (2000), p. 297. ISBN 978-0-415-92273-9 "Shusha became the capital of an independent "Azeri" khanate in 1752 (Azeri in the sense of Muslims who spoke a version of the Turkic language we call Azeri today)" ↑ Nafziger, E. Wayne, Stewart, Frances and Väyrynen, Raimo, War, Hunger, and Displacement: The Origins of Humanitarian Emergencies. Oxford University press (2000), p. 406. ISBN 978-0-19-829739-0. ↑ Tadeusz Swietochowski. Russian Azerbaijan, 1905–1920, 2004, p. 5. ↑ Swietochowski, Tadeusz, Russia and Azerbaijan: A Borderland in Transition. Columbia University Press (1995), 69, 133. ISBN 978-0-231-07068-3. Gearchiveerd op 17 mei 2021. Geraadpleegd op 8 januari 2015. ↑ L. Batalden, Sandra, The newly independent states of Eurasia: handbook of former Soviet republics. Greenwood Publishing Group (1997), p. 98. ISBN 978-0-89774-940-4. Gearchiveerd op 5 april 2015. Geraadpleegd op 8 januari 2015. ↑ E. Ebel, Robert, Menon, Rajan, Energy and conflict in Central Asia and the Caucasus. Rowman & Littlefield (2000), p. 181. ISBN 978-0-7425-0063-1. Gearchiveerd op 5 april 2015. Geraadpleegd op 8 januari 2015. ↑ Andreeva, Elena, Russia and Iran in the great game: travelogues and orientalism, reprint. Taylor & Francis (2010), p. 6. ISBN 978-0-415-78153-4. Gearchiveerd op 5 april 2015. Geraadpleegd op 8 januari 2015. ↑ Çiçek, Kemal, Kuran, Ercüment, The Great Ottoman-Turkish Civilisation. University of Michigan (2000). ISBN 978-975-6782-18-7. Gearchiveerd op 5 april 2015. Geraadpleegd op 8 januari 2015. ↑ Ernest Meyer, Karl, Blair Brysac, Shareen, Tournament of Shadows: The Great Game and the Race for Empire in Central Asia. Basic Books (2006), p. 66. ISBN 978-0-465-04576-1. Gearchiveerd op 5 april 2015. Geraadpleegd op 8 januari 2015. ↑ Opnieuw rellen in Teheran, Volkskrant, 13 juni 2009], geraadpleegd op 13 januari 2022. Gearchiveerd op 15 januari 2022. ↑ Poll results prompt Iran protests, Al Jazeera, 14 juni 2009 ↑ Eindelijk een nucleair akkoord met Iran. Dit is wat er is afgesproken. Gearchiveerd op 15 juli 2015. ↑ PM: Iran deal shows world hasn’t learned from Holocaust. Gearchiveerd op 15 juli 2015. ↑ Rob Vreeken, Is er in Iran een schijnvertoning gaande? ‘Was Trump er nog maar, die zette het regime onder druk’. de Volkskrant (17 juni 2021). Gearchiveerd op 6 augustus 2021. Geraadpleegd op 11 juli 2021. ↑ Dylan van Bekkum, Iraanse bevolking haalt haar schouders op na verkiezingswinst Raisi: ‘Het land is zijn hoop verloren’. de Volkskrant (19 juni 2021). Gearchiveerd op 6 augustus 2021. Geraadpleegd op 11 juli 2021. ↑ Iran executeert twee mannen in verband met protesten. NOS (7 januari 2023). Gearchiveerd op 11 februari 2023. Geraadpleegd op 11 februari 2023.