In de middeleeuwen bevonden zich op de rots waarop het slot gebouwd werd twee kleine burchten, de Vorderhohenschwangau en aan de andere kant van een diepe gracht, een donjon die men de Hinterhohenschwangau noemde. Deze dubbelburcht was de vestingplaats van de heren van Schwangau die als leenmannen van de Hohenstaufen en Welfen het gebied bestuurden.[1] Het geslacht van de heren van Schwangau stierf uit in de zestiende eeuw. Vanaf de 15e eeuw ressorteerde het gebied onder het huis Wittelsbach. In 19e eeuw bleven er van de burchten alleen nog ruïnes over, de toren van Hinterhohenschwangau was omgevormd tot een uitzichtplatform dat men de Sylphenturm noemde.[2] De ruïnes werden afgebroken voor de aanleg van Neuschwanstein.

Lodewijk II bracht een deel van zijn jeugd door op Hohenschwangau, de middeleeuwse burcht Schwanstein die zijn vader Maximiliaan II van Beieren omstreeks 1837 had laten ombouwen naar een kasteel om in te wonen. Het was na de verbouwing dat de naam gewijzigd werd.[1] De ruïnes van Hohenschwangau waren voor de kroonprins een doel van zijn tochten in de omgeving, hij maakte er in 1859 een tekening van in zijn dagboek.[3]

 

De Wartburg, het voorbeeld voor Neuschwanstein, naar een lithografie van ca.1890-1905

Als hij in 1864 zijn vader opvolgt op de troon wordt de wederopbouw van het middeleeuwse Hohenschwangau zijn eerste grote bouwproject. Na de ridderburcht die later Neuschwanstein zal genoemd worden, volgden het lustslot Linderhof (1870-1886) in rococostijl, zijn lievelingsverblijf en daarna het slot Herrenchiemsee (1878-1885) een paleis in barokstijl, dat hij liet bouwen na een bezoek aan Versailles in 1874, het Beierse Versailles waar hij reeds lang van droomde.

 

Het ontwerp voor Neuschwanstein van 1869 is gebaseerd op de Wartburg, maar geromantiseerd.

De inspiratie voor het te bouwen kasteel deed Lodewijk op tijdens twee reizen. In mei 1867 bezocht hij met zijn broer Otto de heropgebouwde Wartburg in Eisenach[4] en in juli van dat jaar bezocht hij in Frankrijk het Kasteel van Pierrefonds dat in die tijd gerestaureerd en heropgebouwd werd door Eugène Viollet-le-Duc.[5] Deze kastelen belichaamden voor de koning zijn dromen van middeleeuwse ridderkastelen en van de plaatsen die beschreven werden in de opera’s van Richard Wagner. Diens Tannhäuser - ook Tannhäuser und der Sängerkrieg auf Wartburg genoemd - en de opera Lohengrin hadden een blijvende indruk gemaakt op de koning.[6] De koning wou zich met dit kasteel een privétoevluchtsoord bouwen waar hij ver weg van München zijn middeleeuwse fantasieën kon beleven in de vertrouwde omgeving van zijn kindertijd.

Door het overlijden van zijn grootvader Lodewijk I van Beieren die in 1848 afgetreden was als koning ten gunste van zijn zoon, omwille van een liefdesaffaire met danseres Lola Montez, kwamen de apanages van zijn grootvader terug aan de kroon, wat hem financieel meer armslag gaf.[7]

Lodewijk gaf opdracht aan Christian Jank voor het maken van een ontwerp dat door de architect Eduard Riedel[8] werd omgezet in concrete bouwplannen. Aanvankelijk wilde de koning de ruïnes in het gebouw integreren, maar hiervan werd afgezien omwille van de technische moeilijkheden. De eerste plannen die stilistisch op de Nürnberger Burg waren gebaseerd met een slanke burcht op de plaats van de vroegere Vorderhohenschwangau, werden afgewezen en de ontwerpen werden groter en groter om uiteindelijk in een grote burcht met de Wartburg als model te resulteren. De koning was van zeer nabij bij de bouw betrokken en liet zich alle ontwerpen ter goedkeuring voorleggen, vandaar wordt weleens geopperd dat Neuschwanstein zijn eigen werk is veel meer dan dat van de architecten.[9]

 

Neuschwanstein gedurende de bouwwerken: de kemenade ontbreekt nog en de vierkante toren is in opbouw, foto tussen 1882 en 1885

In een brief van 13 mei 1868 van Lodewijk II aan Richard Wagner schrijft hij over zijn plannen voor de bouw van het kasteel, en gaat er daarbij van uit dat het hele project binnen de drie jaar gerealiseerd zal zijn. Dat bleek een grondige misrekening.

Het werk op de bouwplaats begon in de zomer van 1868. Om te beginnen werd er tot 8 meter gesteente afgevoerd om plaats te maken voor de fundering. De toegangsweg werd in juni 1869 voltooid. De eerste steen werd gelegd op 5 september 1869; volgens de traditie die door Lodewijk I ingezet was, werden het bouwplan, portretten van Lodewijk II en munten uit zijn regeringsperiode ingemetseld.[10]

Men begon met het poortgebouw waaraan gewerkt werd van 1869 tot 1873. In juni 1872 werd het hoogste punt daarvan bereikt, en eind 1873 was het klaar voor gebruik. De bovenverdieping van dit gebouw diende Lodewijk II jarenlang tot woonruimte. De bouw van het eigenlijke kasteel begon in september 1872. In 1874 nam Georg von Dollmann de leiding van de werken over van Eduard Riedl.

Terwijl de bouwwerken vorderden werden de wensen van de koning steeds groter en de plannen en budgetten moesten meermaals herzien worden.[11] Zo wilde hij bijvoorbeeld dat er een grote troonzaal werd gebouwd waar oorspronkelijk slechts een werkkamer voorzien was. Dat vereiste nogal wat inventiviteit van de bouwers, en resulteerde wegens stabiliteitseisen in de toepassing van nieuwe technologieën, zoals de integratie van een ommantelde staalconstructie in het ontwerp. Ook de gastenkamers uit het originele ontwerp werden afgevoerd om plaats te maken voor een grote Moorse zaal die uiteindelijk wegens geldgebrek niet gebouwd werd.

Het kasteel werd in baksteen gebouwd en later met andere steensoorten bekleed en afgewerkt. De witte kalksteen waarmee de gevelbekleding werd uitgevoerd komt uit de nabij gelegen steengroeve Alter Schrofen.[12] De zandsteen waarin de portalen en de erkers werden uitgevoerd komt uit Schlaitdorf in het Schönbuchgebied bij Stuttgart. Voor de vensters, de gewelfbogen, de zuilen en de kapitelen werd marmer uit de Untersberg bij Salzburg gebruikt. Om de bouwmaterialen aan te voeren werd een met stoom aangedreven kraan gebouwd en een andere stoomkraan zorgde voor verplaatsing van materialen op de bouwwerf zelf.

De bouwplaats was gedurende twintig jaar de grootste werkverschaffer in de streek, omstreeks 1880 werkten dagelijks ongeveer 200 mensen op de werf, leveranciers en indirect betrokken werkkrachten niet meegerekend. Bij dringende opdrachten van de koning kon dit oplopen tot 300 mensen per dag en werd er ’s nachts onder het licht van olielampen doorgewerkt. Statistieken uit 1879-1880 geven een idee van de hoeveelheden bouwmateriaal die gebruikt werden: 465 ton marmer uit Salzburg, 1550 ton kalksteen, 400.000 tegels en 2050 kubieke meter hout. In 1870 werd een soort ziekte- en ongevallenverzekering opgericht waardoor mits een kleine bijdrage van de werknemer aangevuld met een substantiële bijdrage van de koning, het loon van zieke of gekwetste arbeiders verder uitbetaald werd. Ook voor de familie van de arbeiders die omkwamen bij een ongeval was een rente voorzien, wat in die tijd zeker niet gebruikelijk was. In totaal zouden 39 mensen bij de bouw zijn omgekomen, wat voor een dergelijk project in de toenmalige arbeidsomstandigheden zeer weinig is.

Oorspronkelijk was de oplevering van het slot voorzien voor 1872, maar zoals we uit de feiten weten was het kasteel zelfs niet afgewerkt bij de dood van de koning in 1886.[11] Het hoogste punt van het kasteel werd pas bereikt in januari 1880 en de decoraties en technische infrastructuur waren op details na gereed medio 1884. In 1880 werd Dollmann bedankt voor zijn diensten en werd de leiding over de bouwwerken overgedragen aan Julius Hofmann. Lodewijk II heeft zijn kasteel nooit 'af' gezien; de laatste onderdelen werden pas (in sterk vereenvoudigde vorm ten opzichte van de originele plannen) voltooid in 1892, zes jaar na zijn dood, onder de leiding van Hofmann. Het gebouw stond toen al even open voor het brede publiek.

 

Bouw van het Slot Neuschwanstein

Vanaf 1884 kon de koning het kasteel bewonen al bracht hij er in totaal slechts 186 dagen door tot zijn dood.[13] Het gebouw leek tijdens zijn verblijf bovendien nog altijd meer op een grote bouwwerf dan op een kasteel.

Het slot had vooral een verblijfsfunctie. Ondanks zijn grootte was het niet geschikt voor bestuursfuncties: buiten de privévertrekken van de koning en kamers voor het personeel was er geen geschikte plaats voor een hofhouding. Aan het verblijf van de koning was dan weer wel ontzettend veel aandacht geschonken. Zo was er een voor Lodewijk voorziene bewoonbare schouwburg, ter ere van het leven en het werk van Richard Wagner. Die heeft het kasteel echter nooit bezocht.[14] De bouw van een kemenade was bijvoorbeeld een directe verwijzing naar het tweede bedrijf van Lohengrin waar een van de taferelen zich in een dergelijke plaats afspeelt, maar had verder geen praktisch nut.

In 1885 ontving Lodewijk II zijn moeder, de voormalige koningin Marie, in het slot ter gelegenheid van haar zestigste verjaardag.

Lodewijk financierde zijn bouwprojecten uit eigen middelen en putte niet uit de staatskas.[15] De bouwkosten voor het kasteel waren bij de dood van de koning opgelopen tot 6.180.047 goudmark,[16][17] waar oorspronkelijk op 3,2 miljoen goudmark was gerekend. Om de kosten te dekken ging Lodewijk meer en meer kredieten opnemen en in 1883 had hij al een schuld van zeven miljoen goudmark opgebouwd.[18] In 1885 dreigden zijn schuldeisers met inbeslagname van zijn privégoederen.

De schuldproblemen van Lodewijk II verschaften de Beierse regering in 1886, naast de zogezegde krankzinnigheid van Lodewijk, de kans om de koning af te zetten. Op dat moment bevond Lodewijk zich in Neuschwanstein, het was het laatste van de kastelen die hij had laten bouwen dat hij bewoonde. De regeringscommissie die op 10 juni 1886 naar Neuschwanstein was gekomen om de koning af te zetten, liet Lodewijk opsluiten in het poortgebouw. Nadat de commissieleden waren vrijgelaten en terug naar München waren gereisd, kwam er op 11 juni een tweede commissie onder de leiding van Bernhard von Gudden die als belangrijk en gerespecteerd medicus jarenlang psychiater was van de koninklijke familie van Beieren. De koning moest het kasteel in de nacht van 11 op 12 juni verlaten. Op 13 juni werden de koning en Von Gudden na een wandeling dood aangetroffen in het meer van Starnberg.

 

Neuschwanstein 1886 bij de dood van Lodewijk II, uit Die Gartenlaube

Zoals reeds vermeld werd was de bouw nog niet afgerond bij de dood van de koning. Het torengebouw en het paleis waren aan de buitenzijde nagenoeg volledig afgewerkt en de grote vierkante toren was in opbouw. Bij de latere afwerking van de rest van het gebouw werd het oorspronkelijke plan, ongetwijfeld uit geldbesparing, niet meer gevolgd. De kemenade, waarvan de bouw nog moest beginnen. werd uiteindelijk nog gerealiseerd, zij het in vereenvoudigde vorm, maar de arcade die de kemenade moest verbinden met het poortgebouw werd afgevoerd. Ook de voorziene slotkapel en de verdedigingstoren (bergfried) werden niet meer gebouwd, net als de tuin en de terrassen die aan de westzijde van het kasteel hadden moeten komen. Andere delen van het kasteel die nooit gerealiseerd werden waren de bouw van een ridderbad dat voorzien was bij het ridderverblijf, een bruidskamer in de kemenade, een banketzaal en gastenkamers op de eerste en tweede verdieping. Sommige delen van het kasteel hadden, wegens de grootte ervan, zelfs ten tijde van Lodewijk II nog geen bestemming.[19] In 1892 werd het kasteel dan uiteindelijk helemaal voltooid.

Het is nooit Lodewijks bedoeling geweest dat het slot zou worden opengesteld voor een breed publiek. Desalniettemin werd het door de regering voor betalende bezoekers geopend, amper zes weken na zijn dood, om met de toegangsgelden de uitstaande kredieten te kunnen afbetalen. Dit was een succesvolle beslissing, aangezien het toerisme in deze periode helemaal tot bloei begon te komen. De romantische gebouwen spraken tot de verbeelding van de vele bezoekers. Het duurde uiteindelijk nog tot 1899 vooraleer alle schulden van Lodewijk waren vereffend. Het gebouw heeft sinds de openstelling ervan al als decor gediend voor talrijke films en boeken.

Neuschwanstein kwam beide wereldoorlogen onbeschadigd door. Tijdens de Tweede Wereldoorlog werd het gebruikt als opslagplaats voor in Frankrijk geroofde kunstwerken, die netjes werden gefotografeerd en gecatalogiseerd. Op het einde van de oorlog werden 35 fotoalbums gevonden die een beeld gaven van de omvang van de georganiseerde diefstal. Die albums worden nu bewaard door de National Archives and Records Administration in de Verenigde Staten. Ook de goudvoorraden van de Deutsche Reichsbank werden in het kasteel opgeslagen tegen het einde van de oorlog, maar ze verdwenen enkele dagen voor de geallieerden het kasteel overnamen en zijn tot op heden niet teruggevonden. Het had niet veel gescheeld of Neuschwanstein bestond deze dag niet meer. De Schutzstaffel wou het paleis en de Franse roofkunst opblazen om te voorkomen dat het paleis in handen zou vallen van de Geallieerden, maar de SS-Gruppenführer die het paleis moest opblazen weigerde dat te doen waardoor de geallieerden het paleis intact aantroffen.

Neuschwanstein wordt wereldwijd gezien als de verzinnebeelding van de romantiek. Het stond model voor het kasteel van Doornroosje in de Disneyland-parken en het was de draaiset voor films zoals Ludwig II uit 1955 van Helmut Käutner en de gelijknamige film uit 1972 van Luchino Visconti. Kunstenaars zoals Andy Warhol gebruikten het als thema. Er is ook een meteoriet naar het kasteel genoemd, die op 6 april 2002 in de directe omgeving neerviel. Van die meteoriet is tot op heden ongeveer 6 kg geborgen.

Toen in 2007 de zeven nieuwe wereldwonderen werden gekozen strandde Neuschwanstein op de achtste plaats.

Neuschwanstein is vandaag de dag een van de belangrijkste toeristische trekpleisters in Duitsland. Tijdens de vakantiemaanden juli en augustus bezoeken ca. 10.000 mensen per dag het kasteel.

Door de steile rotswanden, bewegingen in de fundering van het kasteel en het harde klimaat dat een destructieve invloed heeft op de kalkstenen façade van het gebouw dienen er op regelmatige basis restauraties te gebeuren.