Volendam heette oorspronkelijk Folle(n)dam. Oorspronkelijk kwam hier de IJe of E, waaraan de plaats Edam lag, in de Zuiderzee. In 1357 groeven de Edammers een kortere verbinding tussen het Purmermeer en de Zuiderzee. Daarna werd voor de oude haven van Edam een dam aangelegd en de oude haven werd dichtgemaakt; vandaar Follendam. Zo kreeg Edam een nieuwe haven, het Oorgat. Al snel vestigden zich hier boeren en vissers. Ook bleven sommige grondwerkers na de beëindiging van het graafwerk achter in het nieuw ontstane dorp.

In de late 19e en vroege 20e eeuw trok Volendam een diverse gemeenschap van kunstenaars aan die gefascineerd waren door het authentieke en pittoreske leven van de inwoners van Volendam.

In die tijd werd Hotel Spaander een centraal ontmoetingspunt voor deze kunstenaars, omdat het accommodatie, werkplaatsen en een gastvrije omgeving bood waar kunstenaars hun ambacht konden ontwikkelen. Het hotel verwierf erkenning binnen de kunstwereld, en de aanwezigheid van buitenlandse kunstenaars in Hotel Spaander droeg in belangrijke mate bij aan de wereldwijde bekendheid van Volendam, aangezien hun kunstwerken, vaak beïnvloed door de schilderachtige schoonheid van Volendam, het profiel van het dorp verder verhoogden en zijn unieke cultuur vierden.

Tegenwoordig behoudt Hotel Spaander een uitgebreide collectie van meer dan 1300 kunstwerken die in Volendam zijn gemaakt, inclusief hedendaagse stukken verworven via een artist in residence-programma, ter behoud van zijn rijke artistieke erfgoed.[1] Bovendien sieren een aanzienlijk aantal schilderijen geïnspireerd door Volendam de muren van internationaal gerenommeerde musea, waaronder het Tate Britain, de National Gallery of Art, het Ulster Museum, het Museum Boijmans Van Beuningen, het Van Gogh Museum en het Rijksmuseum.

In de nieuwjaarsnacht van 2000 op 2001 veroorzaakte het aansteken van een bos sterretjes in Café De Hemel in Volendam een extreem felle, kortdurende brand. Het café was vol met jonge mensen. De sterretjes zorgden ervoor dat de kurkdroge kerstversiering die aan het plafond was bevestigd in brand vloog. Bij deze brand kwamen veertien mensen om door vertrapping, zuurstofgebrek en zeer ernstige brandwonden. Ongeveer 350 personen raakten gewond, van wie velen ernstig. Enkele jongeren van buiten het café schoten anderen te hulp, waardoor zij zelf het leven verloren. De brand leidde tot levenslang merkbare verminkingen en handicaps door de ernstige brandwonden in het gezicht en op de rest van het lichaam. Er waren zoveel gewonden dat de capaciteit van de brandwondencentra in Beverwijk, Groningen en Rotterdam te klein was. Daarom werden gewonden ook overgebracht naar onder andere Leuven en Brussel.

  Zie ook Cafébrand Volendam