Geneza i pierwszy konkurs

Wiktor Emanuel II, pierwszy władca powstałego w 1861 roku Królestwa Włoch był nazywany „Ojcem Narodu” oraz uchodził za symbol ruchu, który doprowadził do zjednoczenia państwa włoskiego (wł. Risorgimento)[1][2][3]. Cztery miesiące po jego śmierci, która nastąpiła 9 stycznia 1878 roku włoski parlament przyjął przygotowany przez ministra spraw wewnętrznych Giuseppe Zanardellego projekt uchwały o zbudowaniu poświęconego Wiktorowi Emanuelowi II „pomnika narodowego”[4][5][6]. 23 września 1880 roku ogłoszono międzynarodowy konkurs na projekt pomnika, w którym nie określono żadnych wytycznych dotyczących lokalizacji czy form architektonicznych. W konkursie wzięło udział 311 architektów, a jego zwycięzcą został Francuz Henri-Paul Nénot, którego projekt przewidywał budowę pomnika w postaci kolumny wewnątrz eksedry na placu Piazza di Termini[5]. Z powodu wielu różnych czynników, w tym zmienionej sytuacji politycznej kraju projekt Nénota nie został zrealizowany[5].

Drugi konkurs i budowa  Plan pokazujący teren wyburzeń, jakich trzeba było dokonać aby zbudować pomnik Ceremonia odsłonięcia pomnika w 1911 roku

Kolejny konkurs został ogłoszony 18 grudnia 1882 roku, lecz tym razem przed biorącymi w nim udział architektami postawiono precyzyjne warunki dotyczące realizacji projektu: pomnik ma być umiejscowiony na północnym zboczu Kapitolu, ma być dopasowany do przebiegu ulicy Via del Corso, ma zawierać wykonany z brązu konny posąg Wiktora Emanuela II, jego tło architektoniczne ma mieć nie mniej niż 30 m długości i 29 m wysokości; jego ogólny kształt jest kwestią dowolności, jednak musi być na tyle duży aby zasłonić znajdujące się za nim budynki, w tym boczną część bazyliki Matki Bożej Ołtarza Niebiańskiego[5][2][6]. Na konkurs wpłynęło ogółem 98 prac, z których wstępnie wybrano trzy: autorstwa niemieckiego architekta Brunona Schmitza oraz dwóch Włochów: Manfreda Manfrediego i Giuseppe Sacconiego[2][6]. Ostatecznie komisja królewska jednogłośnie wybrała projekt Sacconiego[6]. Projekt ten zakładał stworzenie pomnika jako dużego, wysoko umieszczonego forum, które miało być otwarte dla publiczności[2]. Pierwotnie chciano do jego budowy wykorzystać trawertyn, jednak ostatecznie zdecydowano się na biały marmur z miasta Botticino położonego w prowincji Brescia, na co wpływ miał sam Giuseppe Zanardelli, który pochodząc z tej prowincji chciał przyczynić się do rozwoju jej przemysłu[2][7][8].

Niedługo później rozpoczęto wyburzanie dużego zespołu średniowiecznej i renesansowej zabudowy, znajdującego się na wyznaczonym dla pomnika terenie. Zniszczono wtedy m.in. wieżę Pawła III (wł. Torre di Paolo III) wraz z wiaduktem łączącym ją z pałacem Weneckim (wł. Palazzo Venezia), klasztor Ołtarza Niebiańskiego (wł. Convento dell’Ara Coeli), domy Michała Anioła i Giulia Romano oraz pracownię Pietra da Cortony[6]. Obszar ten poddano również pracom archeologicznym, dzięki którym została odkryta pochodząca z II wieku Insula Ołtarza Niebiańskiego (wł. Insula dell’Ara Coeli)[2][9]. 22 marca 1885 roku w obecności króla Humberta I, reszty rodziny królewskiej oraz 3 tysięcy zaproszonych gości odbyła się uroczystość wmurowania kamienia węgielnego pod budowę pomnika[10][6]. Koszty prac budowlanych pochłaniały wiele milionów lirów, co wywoływało liczne spory społeczne[11]. Giuseppe Sacconi sprawował nadzór nad realizacją projektu do swojej śmierci w 1905 roku, po czym zadanie to przejął najpierw Gaetano Koch, zaś później Manfredo Manfredi i wreszcie Pio Piacentini[12][2]. Nieukończony jeszcze pomnik został oficjalnie odsłonięty 4 czerwca 1911 roku, w 50. rocznicę zjednoczenia Włoch[2][13][12]. W uroczystości inauguracyjnej wziął udział król Wiktor Emanuel III wraz z rodziną, a także premier Giovanni Giolitti oraz 6 tysięcy burmistrzów różnych włoskich miast[13][10].

Utworzenie Grobu nieznanego żołnierza

W sierpniu 1921 roku uchwałą włoskiego parlamentu, której projekt przygotował Luigi Gasparotto, minister wojny w rządzie Ivanoe Bonomiego pomnik Wiktora Emanuela II został wybrany jako miejsce lokalizacji Grobu nieznanego żołnierza. Idea utworzenia takiego miejsca została po raz pierwszy przedstawiona przez pułkownika Giulia Douheta, który na łamach czasopisma Il Dovere 24 sierpnia 1920 roku zaproponował, aby jego siedzibą uczynić Panteon w Rzymie[14]. W związku z realizacją uchwały przeprowadzono ekshumację jedenastu zwłok żołnierzy poległych na polach bitewnych I wojny światowej i wystawiono je w bazylice Matki Bożej Wniebowziętej w Akwilei, w której 28 października 1921 roku Maria Bergamas, matka poległego żołnierza, dokonała losowego wyboru jednych zwłok[14]. Zostały one następnie przewiezione koleją do Rzymu, gdzie 4 listopada przy udziale Wiktora Emanuela III, członków wszystkich rodzajów Włoskich Sił Zbrojnych, rodzin poległych w I wojnie światowej żołnierzy i setek zwykłych ludzi złożono je w centralnej części pomnika Wiktora Emanuela II, która zyskała przez to nazwę „Ołtarz Ojczyzny”, z czasem przeniesioną na całą budowlę[14][1][2]. Wydarzenie to przyczyniło się do pojednania dotychczas mocno spolaryzowanego społeczeństwa włoskiego, zaś sam monument przestał być identyfikowany z królem, dla którego go wzniesiono, ale zaczął być traktowany jako pomnik wszystkich ofiar I wojny światowej[14].

Ukończenie budowy i dalsze losy

W 1935 roku dobiegły końca ostatnie prace budowlane, jakie toczyły się przy pomniku[2][15]. 24 maja tego roku Wiktor Emanuel III dokonał otwarcia ulokowanego w pomieszczeniach pomnika Centralnego Muzeum Zjednoczenia Włoch (wł. Museo Centrale del Risorgimento), w którym znalazły się obrazy, dokumenty, fotografie oraz różne inne pamiątki z czasów wydarzeń, które doprowadziły do zjednoczenia państwa włoskiego[10][3]. Nieco wcześniej, w 20. rocznicę przystąpienia Włoch do I wojny światowej w pomieszczeniach wystawiono sztandary rozwiązanych pułków wojskowych, które dotychczas składowano w Zamku Świętego Anioła[16].

 Ceremonia wojskowa z udziałem Benita Mussoliniego na obszarze pomnika około 1930 roku

W okresie rządów faszystów monument stał się ważnym punktem retoryki i propagandy ruchu faszystowskiego. Pełnił wtedy funkcję tła dla parad wojskowych odbywających się wzdłuż ulicy Via dell’Impero oraz przemówień przywódcy faszystów i premiera Benita Mussoliniego, które wygłaszał z balkonu pałacu Weneckiego[16].

Podczas II wojny światowej podziemia pomnika służyły jako schron przeciwlotniczy[16]. Po II wojnie światowej budowla stała się przedmiotem głębokiej krytyki ze strony włoskiego społeczeństwa z powodu znaczenia, jakie miała dla faszystowskiego reżimu[17]. 12 grudnia 1969 roku na obszarze monumentu miał miejsce zamach, w wyniku którego zostały zdetonowane dwie bomby[10][17]. Eksplozja nie spowodowała żadnych ofiar wśród ludzi jednak poważnie uszkodziła konstrukcję budowli. W następstwie zamachu podjęto decyzję o zamknięciu pomnika dla zwiedzających[17]. 2 października 1970 roku ponownie otwarto Centralne Muzeum Zjednoczenia Włoch, jednak po dziewięciu latach zostało ono zamknięte[10][17]. W 1986 roku w pobliskim pałacu Weneckim odbył się happening, którego uczestnicy domagali się rozbiórki pomnika[17].

Pomnik Wiktora Emanuela II ponownie został częścią życia obywateli i odwiedzających Rzym turystów za sprawą prezydenta Włoch Carla Azeglia Ciampiego, który uczynił go ważnym elementem swojej polityki „pacyfikacji narodowej”, opartej na dokonanym na nowo przysposobieniu miejsc i symboli kraju. Po starannej renowacji monument został ponownie otwarty 24 września 2000 roku, tak aby korespondować z uroczystością rozpoczęcia roku szkolnego[18].