Zamość na sztychu z dzieła Georga Brauna i Franza Hogenberga z 1617 Pomnik Jana Zamoyskiego przed Pałacem Zamoyskich Rotunda Zamojska miejsce martyrologii ludności Zamojszczyzny 1940–1944

Zamość prawa miejskie uzyskał w 1580 r., na mocy przywileju lokacyjnego wystawionego przez kanclerza i hetmana wielkiego koronnego Jana Zamoyskiego. W 1589 r. miasto zostało stolicą założonej przez jego właściciela Ordynacji Zamojskiej.

XVII wiek był okresem największego i najszybszego rozwoju miasta. Osiedlała się tu nie tylko ludność polska, ale również wielu innych narodowości. Miasto musiało się jednak zmagać z licznymi najazdami, m.in. Kozaków pod dowództwem Bohdana Chmielnickiego w 1648 r. oraz podczas potopu w 1656 r. przez wojska szwedzkie, którym podobnie jak Kozakom nie udało się zdobyć miasta. Dopiero podczas wielkiej wojny północnej Zamość został zajęty przez wojska szwedzkie i saskie.

W połowie XVIII w. przeprowadzono reformę założonej już w 1594 r. Akademii Zamojskiej (wykładał na niej m.in. Stanisław Staszic), ale po zajęciu miasta przez Austriaków w wyniku I rozbioru (1772 r.) została zamknięta (1784 r.).

W 1809 r. Zamość przyłączono do Księstwa Warszawskiego, a po kongresie wiedeńskim do Królestwa Polskiego, uzależnionego od Rosji. W 1821 r. rząd ówczesnego królestwa odkupił miasto i zmodernizował zamojską twierdzę. Dokonano wówczas przebudowy wielu budynków, przez co utraciły one w dużym stopniu swój pierwotny wygląd i styl. Zmodernizowana Twierdza Zamość odegrała dużą rolę w trakcie powstania listopadowego i skapitulowała jako ostatni polski punkt oporu. Po stwierdzeniu nieprzydatności twierdz z działami obronnymi, w 1866 r. skasowano twierdzę zamojską, co dało początek przestrzennemu rozwojowi miasta.

W okresie I wojny światowej do Zamościa doprowadzono linię kolejową (1916 r.). Po odzyskaniu niepodległości Polski, w 1918 r. doszło tu do komunistycznej rewolty stłumionej przez oddziały wojskowe pod dowództwem majora Lisa-Kuli, a dwa lata później miasto okrążyła sowiecka armia. W trzydniowej bitwie w sierpniu 1920 r. wojska polskie i ukraińskie powstrzymały wszystkie ataki bolszewików.

Dwudziestolecie międzywojenne to okres rozwoju miasta, poszerzano jego granice, powstawało wiele nowych instytucji i ośrodków, szczególnie związanych z życiem kulturalnym i oświatowym. W Zamościu stacjonował 9 Pułk Piechoty Legionów, z którego utworzeniem związana była wizyta w 1922 r. marszałka Józefa Piłsudskiego. Dowódcą 9 Pułku Piechoty Legionów od 1937 r. był (późniejszy generał) płk Stanisław Sosabowski znany z czasów II wojny światowej z obrony Warszawy (odcinek Grochów) oraz bitwy o Arnhem z udziałem 1 Samodzielnej Brygady Spadochronowej.

W czasie kampanii wrześniowej 9 i 12 września 1939 niemieckie samoloty zbombardowały Zamość. Zginęło ponad 250 osób, wiele było rannych, przede wszystkim cywilów[1].

 Odsłonięcie Pomnika Ofiar Ludobójstwa Polaków na Wołyniu i w Małopolsce Wschodniej (Zamość, 10 czerwca 2018).

13 września wojska niemieckie wkroczyły do Zamościa[2]. Dotrzymując Paktu Ribbentrop-Mołotow, 25 września Niemcy opuścili Zamość a ich miejsce zajęła Armia Czerwona[3]. Na mocy Traktatu o granicach i przyjaźni III Rzesza – ZSRR wojska sowieckie opuściły Zamość 6 października[2]. Od 8 października 1939 do lipca 1944 miasto znalazło się w rękach Niemiec hitlerowskich[2]. Podczas II wojny światowej na Rotundzie utworzono obóz zagłady, gdzie zginęło ponad 8 tysięcy ludzi, oraz obozy jeńców radzieckich i obóz tymczasowy dla wysiedlonych mieszkańców Zamojszczyzny (w tym dla licznych dzieci Zamojszczyzny). W czasie okupacji niemieckiej na Zamojszczyźnie miała miejsce masowa akcja wysiedleńcza i pacyfikacyjna Aktion Zamość prowadzona przez Niemców, dążących do stworzenia tu niemieckiego osadnictwa jako przyczółka do germanizacji Wschodu, dlatego okolice Zamościa były terenem wielu walk partyzantów AK, BCh, GL/AL (powstanie zamojskie). W latach 1943-1944, w czasie ludobójstwa dokonywanego przez nacjonalistów ukraińskich z OUN-UPA, Zamość stał się też schronieniem dla ludności polskiej uciekającej z Wołynia i Małopolski Wschodniej[4]. Miasto zostało zdobyte przez wojska radzieckie i przez współdziałających z nimi żołnierzy Armii Krajowej[5] w lipcu 1944 r.

W 1946 r. został odznaczony Orderem Krzyża Grunwaldu III klasy[6].

Po wojnie nastąpił dynamiczny rozwój miasta, w latach 1975–1998 Zamość był stolicą województwa zamojskiego, a od 1999 r. ponownie stał się miastem powiatowym w województwie lubelskim.

Historia Żydów w Zamościu  Synagoga w Zamościu Deportacja zamojskich Żydów do obozu zagłady w Bełżcu w kwietniu 1942

Kahał zamojski powstał w 1588 r., gdy Jan Zamoyski wyraził zgodę na osiedlanie się Żydów w obrębie miasta. Początkowo osiedlali się Żydzi sefardyjscy z Włoch, Hiszpanii, Portugalii i Turcji. W XVII w. dołączyli do nich Żydzi aszkenazyjscy i wkrótce zdobyli w mieście przewagę liczebną. W 1684 r. przywilej Jana Zamoyskiego dla gminy żydowskiej jeszcze raz potwierdził Marcin Zamoyski.

Na przełomie XVIII i XIX w. silne wpływy miał tutaj nurt oświecenia żydowskiego – Haskala. W końcu XIX w. zaczął rozprzestrzeniać się chasydyzm. W Zamościu istniała synagoga, 2 domy modlitwy oraz szpital żydowski.

W 1827 roku mieszkało tu 2874 Żydów, w 1921 r. – 9383 (49,3% ludności miasta).

W Zamościu żył i tworzył poeta Salomon Ettinger (1799–1855), pisarz Icchak Lejb Perec (1852–1915), urodziła się też przyszła rewolucjonistka Róża Luksemburg (1870–1919).

Przed wojną ukazywało się czasopismo Zamoscer Sztyme. W drugiej połowie lat 30. w mieście rozpoczęła się akcja antyżydowska. Kierował nią gen. Bruno Olbrycht - dowódca 3 Dywizji Piechoty Legionów. Do akcji wciągnięto całe wojsko i znaczną część społeczności cywilnej miasta. Wojskowym rozkazem ogłoszono bojkot sklepów żydowskich. Młodzież gimnazjalna organizowała pikiety przed sklepami żydowskimi nie dopuszczając do nich klientów. Generał w związku ze swą walką z mniejszością żydowską oraz patronatem nad miejscowych harcerstwem zyskał dużą popularność w mieście i otrzymał honorowe obywatelstwo Zamościa[7].

Tuż przed wybuchem wojny mieszkało w Zamościu około 12 000 Żydów. W październiku 1939 r. Niemcy powołali Judenrat, a wiosną 1941 r. utworzyli getto. Od kwietnia do września 1942 r. około 4 tys. osób wywieźli do obozu zagłady w Bełżcu. W październiku 1942 r. na miejscu rozstrzelali 500 osób, pozostałe 4 tys. poprzez punkt etapowy w Izbicy wywieźli także do Bełżca. Przewożonych Żydów zamykano w nieogrzewanych, towarowych wagonach, z reguły nie dawano im jeść i pić, a w czasie mrozów często polewano wodą. Bywało, że przejazd kilkudziesięciu kilometrów zajmował 3 dni, a transportowane osoby przybywały już martwe.