Hinduizm na świecie

 

Przedstawienie Trimurti na ścianie hinduskiej świątyni Hojsaleśwar w Halebidu

 

Ceremonia sati. Hinduska żona palona na stosie wraz ze zwłokami męża, 1820 roku

Hinduizm jest religią bez jednego głównego założyciela. Rozpoczął się razem z rozkwitem kultury Ariów w Indiach. Wówczas powstała Rygweda – najstarsza święta księga hinduizmu. Z czasem do kanonu świętych pism tej wiary dołączyły pozostałe Wedy oraz wiele innych tekstów religijnych (część z nich uznawana za święte tylko przez niektóre odłamy). Hinduizm jako religia powstał właśnie z Wed.

Hinduizm wyewoluował z braminizmu, który z kolei wyewoluował z wedyzmu. Wedyzm został przyniesiony do Indii przez Ariów (którzy już go wcześniej rozwinęli); był z początku religią politeistyczną, która przekształciła się później w henoteizm. W okresie braminizmu natomiast ukształtował się wyraźny podział społeczeństwa na cztery warny. Gdy powstawał hinduizm wówczas na szczyt panteonu wysunięto Wisznu i Śiwę, a dawniejsze bóstwa wedyjskie (Agni, Indra, Waruna, a także Brahma) spadły albo do roli bóstw pomniejszych lub całkowicie zanikły. Hinduiści byli w zasadzie podzieleni na wisznuitów (czczących Wisznu i jego awatary) oraz śiwaitów (czczących Śiwę). Członkowie każdego z tych odłamów uważali ich bóstwo za boga nadrzędnego, zatem hinduizm był henoteistyczny.

W VI wieku p.n.e. od hinduizmu zaczęły się wyodrębniać: buddyzm (założony przez Buddę) i dżinizm (założony przez Mahawirę), a także adźiwikowie. Z początku miały one zasięg wyłącznie lokalny (rejon Biharu) jednak wkrótce się rozpowszechniły na inne obszary, a nawet w przypadku buddyzmu – na całe Indie. Dżinizm natomiast pozostał do czasu popularny w Indiach południowych.

 

Ramajana

Hinduizm był główną religią Indii do czasu panowania króla Aśoki – buddysty żyjącego w III wieku p.n.e. rządzącego dużą częścią subkontynentu indyjskiego. Aśoka sprawił, że oficjalną religią jego państwa stał się buddyzm.

W I wieku p.n.e. zaczął się w Indiach kształtować ruch bhaktyzmu – powstały sampradaja bhagawatów (wisznuickie) i paśupatów (śiwaickie), który z początku bardziej polegał na czci niż na miłości czy oddaniu. Później, stopniowo wyłonił się czynnik miłości i związku emocjonalnego z czczonym bóstwem.

Na przełomie I i II wieku p.n.e. za sprawą misjonarzy hinduistycznych, hinduizm dotarł w dolinę Mekongu, gdzie szybko został główną religią Funanu, a z czasem rozprzestrzenił się na północ wśród ludów Czampy. Hinduizm khmerski był podobny do indyjskiego. Najważniejsze były kulty Brahmy, Wisznu i Śiwy, z tym że temu pierwszemu szybko przestano oddawać cześć i wznosić świątynie (podobnie jak w Indiach). Do innych ważnych dewów czczonych w Kambodży należeli: Agni, Skanda, Indra i Harihara.

Sytuacja (jeśli chodzi o główną religię Indii) odmieniła się w 320 roku, gdy Indiami zaczęła rządzić dynastia Guptów. Za ich sprawą hinduizm znowu stał się głównym wyznaniem Indii. Nie oznacza to jednak wcale, że wcześniej – gdy Indie były buddyjskie (od czasów panowania Aśoki) – hinduizm przestał istnieć czy osłabł. Wręcz przeciwnie, rozwijał się. Kwitła wówczas literatura hinduistyczna oraz utrzymywały się praktyki religijne i filozofia hinduistyczna.

W drugiej połowie pierwszego tysiąclecia n.e. rozpoczęła się „kontrreformacja” hinduizmu za sprawą braminów (po rozpowszechnieniu się w Indiach buddyzmu, który stał się główną religią). Istotną w niej rolę mieli ortodoksyjni filozofowie tacy jak na przykład monistyczny Adi Śankara – założyciel głównej i najbardziej wpływowej szkoły filozofii indyjskiej – Adwajtawedanty. Za sprawą tych filozofów hinduizm się znowu rozpowszechnił w Indiach, a buddyzm zaniknął prawie w całości. W południowych Indiach natomiast duża rolę w wyparciu powszechnego tam dżinizmu (a także buddyzmu) mieli kontrreformatorzy śiwaiccy.

Rozwijały się później, po Śankarze (pod koniec pierwszego milenium i na początku drugiego) mniej ortodoksyjne ruchy religijne – mianowicie ruch bhakti, opowiadający się za oddaniem bogom i pełnym poddaniem się jego woli, zainspirowany Bhagawadgitą. Bhakti było charakterystyczne np. dla Ramanudźy co bardzo wpłynęło na wisznuizm. Mimo iż istniało już od dawna (bhakti pojawia się w pierwszym hymnie Rygwedy), w średniowieczu otrzymało podbudowę filozoficzną i nastąpił jego prawdziwy rozwój. Udział w nim miało także dwunastu alwarów (wisznuickich) i sześćdziesięciu trzech najanmarów (śiwaickich) – wędrownych świętych układających pieśni dewocyjne odpowiednio dla Wisznu i Śiwy. Od trzynastego do piętnastego wieku nastąpił w całych Indiach rozwój literatury dewocyjnej, pisanej nie w sanskrycie, lecz w językach lokalnych. Do najważniejszych jej twórców zalicza się postacie takie jak Tulsidas czy Mira Bai.

Popularność zaczął zdobywać także trzeci odłam hinduizmu – śaktyzm, polegający na kulcie Dewi, którego szczyt przypadł na średniowiecze, razem z rozwojem tantryzmu. Zaczął jednak później tracić popularność na rzecz wisznuizmu. Postacie Dewi przedostały się jednak, razem z ekspansją geograficzną tantryzmu, do Tybetu, a stamtąd do Azji północno-wschodniej i południowo-wschodniej.

W okresie średniowiecznym zaczął się również upowszechniać kult Ramy – siódmego awatary Wisznu.

W średniowieczu hinduizm nieco ucierpiał, co było spowodowane najazdami na Indie ze strony muzułmańskich władców. Niektórzy z nich (np. Aurangzeb) siłą nawracali hinduistów na islam, a inni (np. Akbar) nie ingerowali w sprawy religijne poddanych, a nawet starali się o dialog międzyreligijny. Jednak hinduiści mieli status dhimmi. Przybycie islamu spowodowało z drugiej strony liczne konflikty społeczne na tle religijnym. Zaczęły się także pojawiać wewnątrz hinduizmu nurty synkretyczne łączące hinduizm i islam takie jak gmina Kabira czy zwolennicy Ćaitanji Mahaprabhu.

W XVI wieku od hinduizmu wyodrębnił się sikhizm, jednak nie zachwiał jego pozycji – ograniczył się do rejonu Pendżabu, gdzie dziś żyje większość sikhów, którzy stanowią w tym stanie ok. 65% Pendżabczyków.

W późnym okresie nowożytnym i w dziewiętnastym wieku mimo inwazji brytyjskiej na Indie, wpływ myśli i religii europejskich na hinduizm był jednak marginalny.

W XIX i XX wieku myśl hinduistyczna zaczęła przechodzić zmiany, a to za sprawą myślicieli takich jak: Ramakryszna, Swami Wiwekananda, Ramana Mahariszi, Swami Dajananda Saraswati czy Ram Mohan Roy.

W dwudziestym wieku za sprawą przywódców religijnych i ruchów hinduistycznych takich jak Ramakryszna (i związana z nim organizacja Ramakrishna Math), Światowy Uniwersytet Duchowy Brahma Kumaris, Międzynarodowe Towarzystwo Świadomości Kryszny, Maharishi Mahesh Yogi, Swaminarajan, Towarzystwo Teozoficzne, Swami Wiwekananda, Sathya Sai Baba, Paramahansa Jogananda czy Osho zaczęła zachodzić diaspora hinduistyczna – i poza Azją jego wyznawcy zaczęli się rozprzestrzeniać na kraje Zachodu: do Europy, Ameryki i Afryki.