Przypuszczalne kierunki migracji ludności praindoeuropejskiej na podstawie teorii kurhanowej. Fioletowo zaznaczony najstarszy obszar (4000–3500 lat p.n.e.). Barwa ciemnopomarańczowa oznacza obszary zasiedlone do ok. 2500 r. p.n.e., a barwa jasnopomarańczowa tereny zasiedlone do ok. 1000 r. p.n.e.

W czasach prehistorycznych szerokie stepy południowej Rosji były nawiedzane przez pasterskich nomadów. Według teorii kurhanowej ludność praindoeuropejska uformowała się na południu dzisiejszej Rosji (ok. 10 tys. lat temu), a następnie migrując po obszarach Eurazji, dała początek m.in. Grekom, Germanom, Bałtom, Słowianom, ludom irańskim i indoaryjskim. Przypuszczalnie ok. 6000–7000 lat temu doszło na północy Rosji do rozpadu wspólnoty uralskiej i wyodrębnienia się ludów ugrofińskich i samojedzkich. Ludy te wkrótce zdominowały ludność azjanicką, która uległa niemal całkowitej asymilacji z migrantami. W okresie starożytnym Step Pontyjski był znany jako Scytia, a jego kresy zachodnie również jako Sarmacja. Dorzecze Dniepru było zasiedlone przez Słowian już w V w. n.e.[1] Obszary Północnej i Wschodniej Rosji zostały zasiedlone przez ludność słowiańską po 1000 roku.

Starożytni Grecy założyli wiele kolonii na rosyjskim wybrzeżu Morza Azowskiego i Czarnego (np. Chersonez Taurydzki, Tanais, Fanagoria), przynosząc ze sobą zdobycze cywilizacji klasycznej. W wyniku zjednoczenia się czarnomorskich kolonii greckich powstało Królestwo Bosporańskie (ok. 480 p.n.e. – II wiek n.e.)[2], które wkrótce znalazło się w strefie wpływów Cesarstwa rzymskiego, a następnie Bizancjum.

W okresie starożytnym i we wczesnym średniowieczu przez terytorium Rosji wędrowały liczne ludy, m.in. Hunowie, Alanowie, Awarowie, Bułgarzy, Chazarowie, Połowcy i Węgrzy. Około 632 roku powstała w dorzeczu Donu Wielka Bułgaria, która upadła w 668 roku na skutek najazdu Chazarów. Bułgarzy emigrowali wówczas po Europie, dając początek bałkańskiemu państwu bułgarskiemu oraz Bułgarii Kamskiej. Miejsce Bułgarów zajął Kaganat Chazarski (ok. 650–969) – jedyne znane państwo judaistyczne, którego mieszkańcy nie byli etnicznymi Żydami[3][4]. Chazarowie opanowali w VIII wieku znaczne obszary południowej Rosji i Ukrainy, podporządkowując sobie część wschodniej Słowiańszczyzny (m.in. plemię Polan).

 

Ziemie rosyjskie w połowie IX wieku. Barwą czerwoną oznaczono najstarsze grody ruskie – obszary te stanowią kolebkę państwowości ruskiej. Linią niebieską oznaczono granice Kaganatu Chazarskiego. Ruś toczyła z Chazarami w IX w. wiele wojen i wyparła ich ostatecznie w X wieku z terytoriów dzisiejszej Ukrainy i południowej Rosji

Przez terytoria ruskie przebiegały szlaki handlowe łączące kraje Morza Bałtyckiego z Bizancjum i Bliskim Wschodem (tzw. szlak „od Waregów do Greków” i „szlak sarmacki”). Wyprawy handlowe Dnieprem, Wołgą, Donem i innymi rzekami zetknęły podróżujących tędy kupców i Waregów z plemionami słowiańskimi.

Pierwszymi historycznymi władcami ruskimi byli prawdopodobnie Waregowie (m.in. Ruryk i Oleg Mądry), którzy zgodnie z istniejącymi przekazami przybyli na ziemie ruskie w IX wieku. Przybycie Ruryka do Nowogrodu Wielkiego w 862 roku uważa się za symboliczny początek historii Rosji. Ruryk zdołał skupić pod swymi rządami część Waregów, plemion wschodniosłowiańskich (Słowienie, Krywicze i Połoczanie) oraz plemion ugrofińskich (Czudź, Weś, Meria, Muroma i Mieszczera) i stworzył fundamenty państwa ruskiego, tzw. Rusi Nowogrodzkiej[5]. Ruryk był także założycielem dynastii Rurykowiczów, która sprawowała rządy w Rosji do 1598 roku.

Z czasem część drużyny Ruryka (m.in. Askold i Dir) oddzieliła się od niego i udała się w dół Dniepru, opanowując podległe Chazarom państwo Polan z ich największym grodem Kijowem. Wyprawa następcy Ruryka, księcia nowogrodzkiego Olega Mądrego na Kijów (882) doprowadziła do zjednoczenia północnych i południowych księstw ruskich oraz powstania Rusi Kijowskiej. Była ona początkowo luźnym związkiem księstw, które do 2. połowy X wieku zachowały szeroką autonomię. Oleg z przyczyn geopolitycznych przeniósł swą siedzibę z Nowogrodu Wielkiego do Kijowa, jednakże do końca XII wieku Nowogród pozostawał największym miastem ruskim. Książęta kijowscy Oleg (panujący do 912 lub 922) i Igor Rurykowicz (panujący w latach 912/922–945) podpisali z Bizancjum układy handlowe, zapewniając krajowi zyskowny handel.

Rządząca w latach 945–957 księżna Olga scentralizowała państwo i stworzyła podstawy trwałego porządku administracyjnego. Kolejny władca, syn Olgi, Światosław I podejmował odległe wyprawy wojenne, docierając na Krym, Kaukaz i na Bałkany. Światosław toczył m.in. liczne wojny z Chazarami, doprowadzając ok. 969 r. do ostatecznego upadku Kaganatu Chazarskiego. Ożeniony z siostrą cesarza bizantyjskiego Anną książę Włodzimierz I w 988 roku przyjął chrzest i uczynił z chrześcijaństwa wschodniego rytu oficjalną religię państwową.

Panujący w latach 1019–1054 Jarosław Mądry umocnił pozycję Cerkwi prawosławnej na Rusi. Ustanowione przez niego zasady dziedziczenia tronu książęcego w oparciu o regułę senioratu nie zapobiegły rozbiciu jedności politycznej kraju.

 

Ruś w XI wieku (1015–1113)

W XI wieku Ruś Kijowska podzieliła się na konkurujące ze sobą dzielnice. Na północy powstała Republika Nowogrodzka, na północnym zachodzie Księstwo połockie, na południowym zachodzie księstwo wołyńskie. W centralnej części powstały księstwa: Kijowskie, Turowskie i Smoleńskie, na północnym wschodzie księstwa rostowskie i muromskie, na południowym wschodzie: czernihowskie, perejasławskie i tmutarakańskie[6]. Z czasem podział ten uległ jeszcze większemu rozdrobnieniu, przy czym książęta, którym udało się zawładnąć Kijowem byli w hierarchii feudalnej wyżej postawieni od pozostałych książąt i posługiwali się tytułem wielkiego księcia. W przeciągu lat 1054–1224 na Rusi wydzielono 64 księstwa, 293 książąt usiłowało zasiąść na tronie, a ich polityka doprowadziła do wybuchu 83 wojen domowych. Władcy księstw czernihowskiego, halicko-wołyńskiego i włodzimierskiego podjęli próby scalania ziem ruskich pod swoimi berłami.

W 1169 roku książę włodzimierski Andrzej Bogolubski opanował Kijów, uzyskując tym samym tytuł wielkiego księcia. Odmiennie od większości swoich poprzedników, nie przeniósł do tego miasta swej stolicy, lecz po opanowaniu Kijowa osadzał tam podległych sobie książąt. Centrum swego państwa pozostawił Włodzimierz, który odtąd stał się stolicą wielkiego księstwa i przejął dominującą rolę Kijowa.

W latach 1237–1240 Złota Orda tatarska pod wodzą Batu-chana podbiła wszystkie ziemie ruskie z wyjątkiem księstw Połockiego i Pińskiego. Tatarzy nie przejęli bezpośrednich rządów w podbitych księstwach, zadowolili się każdorazowym zatwierdzaniem kandydata do tronu książęcego we Włodzimierzu, który z kolei pełnił funkcje zwierzchnie nad resztą książąt i miał prawo zwracania się o pomoc do chana. W 1299 roku podczas wojny pomiędzy chanami złotoordyjskimi Toktą i Nogajem metropolita Maksym przeniósł swą siedzibę z Kijowa do Włodzimierza, w wyniku czego miasto to stało się zarówno głównym ośrodkiem politycznym, jak i religijnym Rusi.

Korzystając z rozbicia dzielnicowego i osłabienia Rusi walkami z Tatarami, Litwa, w latach 1240–1392 podbiła większość zachodnich księstw ruskich, a samo państwo litewskie szybko uległo rutenizacji. Jako pierwsze zostały podbite i przyłączone do Litwy ziemie dzisiejszej Białorusi – księstwa Połockie i Pińskie[7][8]. Po klęsce poniesionej przez Księstwo Kijowskie w bitwie z wojskami litewskimi nad Irpieniem (1320[9]) Kijowszczyzna stała się zależna od Litwy, a w 1362 roku bezpośrednio do niej wcielona[10]. Z inicjatywy książąt litewskich Rurykowicze kijowscy zostali pozbawieni władzy, po czym emigrowali do Riazania[11]. W wyniku wojny polsko-litewskiej (1340–1392) zostało zlikwidowane Księstwo halicko-wołyńskie, a jego terytorium rozdzielone pomiędzy Polskę i Litwę.

W okresie panowania tatarskiego i litewskiej ekspansji wodzem dużej rangi i zręcznym politykiem okazał się książę nowogrodzki Aleksander Newski. W 1240 roku pokonał Szwedów (bitwa nad Newą), w 1242 roku inflancką gałąź zakonu krzyżackiego (bitwa na jeziorze Pejpus) i w 1245 roku rozbił wojska litewskie. W 1252 roku otrzymał od chana Sartaka tron włodzimierski, a wraz z nim zwierzchnictwo nad wszystkimi księstwami ruskimi.

 

Tysiąclecie Rosji; przybycie Ruryka do Nowogrodu Wielkiego w 862 uważa się za początek historii Rosji

 

Rozwój terytorialny Księstwa Moskiewskiego (1300–1462)

 

Kozacy pod wodzą Jermaka zdobywają Syberię – obraz pędzla Wasilij Surikowa z 1895 r., Muzeum Rosyjskie w Sankt Petersburgu

Z walk o sukcesję po Aleksandrze Newskim zwycięsko wyszło niewielkie wówczas Księstwo Moskiewskie, w którym od 1263 roku zasiadał na tronie najmłodszy syn Aleksandra, Daniel, założyciel moskiewskiej linii Rurykowiczów.

W 1325 roku metropolita Piotr przeniósł siedzibę metropolitów z Włodzimierza do Moskwy. Syn Daniela Iwan I Kalita pokonał w 1328 roku przy pomocy Tatarów najgroźniejszego z rywali do tronu włodzimierskiego, księcia twerskiego Aleksandra i w tym samym roku zyskał panowanie we Włodzimierzu. W 1328 roku Kalita przeniósł stolicę swego państwa z Włodzimierza do rodzimej Moskwy, dając początek Wielkiemu Księstwu Moskiewskiemu. Nadal jednak władcy moskiewscy (do końca XIV wieku) najpierw obejmowali władzę we Włodzimierzu i tytułowali się najprzód wielkimi książętami włodzimierskimi.

Wnuk Kality Dymitr Doński w bitwie na Kulikowym Polu (1380) pokonał Tatarów, co stało się początkiem upadku Złotej Ordy na Rusi. Wraz z osłabieniem pozycji Tatarów znaczenia nabrały zjednoczeniowe dążenia książąt moskiewskich. Na przeszkodzie ich realizacji stanęła rozwijająca się potęga Wielkiego Księstwa Litewskiego (pozostającego od 1386 roku w unii personalnej z Polską), pod którego wpływami znalazły się dawne zachodnie ziemie Rusi Kijowskiej.

W 1462 roku tron moskiewski objął Iwan III Srogi, który w znacznej mierze zjednoczył kraj, wcielając do rządzonego przez siebie państwa: Jarosław (1463), Rostów (1474), Nowogród Wielki (1478) i Twer (1485). Korzystając z rozkładu Złotej Ordy, Iwan III wstrzymał całkowicie wypłacanie daniny i odparłszy tatarskie ataki odwetowe (1472 i 1480), ostatecznie uwolnił ziemie ruskie spod panowania Tatarów. W okresie tym nastąpiła również unifikacja prawa na Rusi. U podstaw nowego Sudiebnika Iwana III z 1497 roku legły m.in. Ruska Prawda (XI w.), dźwińska i biełozierska Ustawnaja gramota (1397, 1488) oraz pskowska i nowogrodzka Sudnaja gramota (1467, 1471).

Po upadku Konstantynopola (1453) Moskwa zyskała na znaczeniu jako spadkobierczyni Bizancjum, co podkreślić miało małżeństwo Iwana III z Zofią Paleolog (1472), bratanicą ostatniego cesarza bizantyńskiego Konstantyna XI Dragazesa, a także przejęcie bizantyjskiego dwugłowego orła jako herbu państwa oraz bizantyjskiego ceremoniału dworskiego. Aspiracje księstwa moskiewskiego sformułowano w tezie o Moskwie jako „trzecim Rzymie”. W 1478 roku Iwan III jako pierwszy władca posłużył się oficjalnie tytułem „cara całej Rusi”[12]. Syn Iwana III, Wasyl III dokończył dzieło jednoczenia kraju, przyłączając do swego państwa: Psków (1510), Smoleńsk (1514) i Riazań (1521). Wielkie Księstwo Moskiewskie stało się wówczas jedynym niepodległym państwem ruskim, gdyż zachodnie księstwa ruskie zostały wcześniej wcielone do Litwy, Polski i w mniejszym stopniu innych krajów.

 

Mapa Rosji z 1562, autorstwa Anthony Jenkinsona (1525–1611), opisana przez Krystynę Szykułę

 

Car Iwan IV Groźny. Miniatura z Wielkiej Księgi Państwowej z 1672 r. Tytułu cara używał już Iwan III Srogi, jednak dopiero Iwan IV podniósł de facto państwo rosyjskie do rangi carstwa.

 

Piotr I Wielki – obraz pędzla Paula Delaroche z 1838. W 1721 Piotr I przyjął tytuł cesarza-imperatora, dając tym samym początek Imperium Rosyjskiemu

W 1547 roku odbyła się koronacja wielkiego księcia moskiewskiego Iwana IV Groźnego na „cara całej Rusi”, co doprowadziło do rozpoznania państwa moskiewskiego jako Carstwa Rosyjskiego[13] na arenie międzynarodowej. Nazwa państwa miała wyrażać aspiracje zjednoczeniowe Wielkiego Księstwa Moskiewskiego i została oficjalnie uznana w 1554 przez Anglię, w 1576 przez Niemcy[14] i dopiero w 1764 przez Polskę. Rządy Iwana Groźnego (1533–1584), mimo licznych reform wewnętrznych, wyniszczyły kraj. Szczególną rolę odegrała wprowadzona dla złamania opozycji bojarskiej tzw. oprycznina – spowodowała ona ruinę gospodarczą znacznych obszarów Rosji. Porażką zakończyła się toczona 1558–1582 walka o Inflanty i dostęp do Bałtyku. Odkrycie przez Richarda Chancellora Północnej Drogi Morskiej (1553) dało Rosji po raz pierwszy w historii możliwość bezpośredniego kontaktu z państwami zachodnimi. Podbój zachodniej Syberii przez Kozaków pod wodzą Jermaka Timofiejewicza (1582) zapoczątkował ekspansję rosyjską na wschód, która ostatecznie sięgnęła wybrzeży Pacyfiku, granic chińskich i objęła nawet część Ameryki Północnej. W 1648 roku Siemion Dieżniow dokonał odkrycia cieśniny dzielącej Amerykę i Azję.

Po śmierci Iwana IV regentem w imieniu niezdolnego jeszcze do sprawowania rządów Fiodora I został szwagier cara, Borys Godunow, który po śmierci Fiodora (1598) sam koronował się na cara. W 1589 roku metropolita Jow został staraniem Borysa Godunowa wybrany na pierwszego patriarchę Moskwy i całej Rusi i zatwierdzony na to stanowisko przez patriarchę Konstantynopola, Jeremiasza II, co doprowadziło do uniezależnienia się ruskiej Cerkwi prawosławnej. Rządy Borysa Godunowa nie zdołały odtworzyć zrujnowanej gospodarki kraju. Po jego śmierci (1605) zjawiska kryzysowe nasiliły się, wybuchła wojna domowa, nastał okres tak zwanej wielkiej smuty. Panujący szybko zmieniali się na tronie, kraj najeżdżany był często przez obce wojska – między innymi w 1610 roku wojska polskie Władysława IV Wazy zajęły i okupowały do 1612 roku Moskwę. Okres walki o władzę zakończył w 1613 roku wybór na tron carski Michała I, założyciela dynastii Romanowów.

Kolejni władcy umacniali swoją pozycję, wprowadzając stopniowo rządy absolutne. W Ułożeniu soborowym (1649), uchwalonym za panowania Aleksego I (1645–1676), ograniczono prawa bojarów na rzecz dworian oraz mieszczan i ustanowiono przywiązanie chłopów do ziemi. Niektóre formy poddaństwa i pańszczyzny były znane na Rusi od XI wieku, jednak dopiero w 2 połowie wieku XVI doszło do upowszechniania się renty feudalnej w środkowej Rosji. Stale rosnące obciążenia nakładane na chłopów i mieszczan prowadziły do niepokojów społecznych (zamieszki w 1648 w Moskwie, w 1650 w Nowogrodzie, powstanie chłopskie pod wodzą Stieńki Razina w latach 1670–1671). W 1682 roku car Fiodor III zniósł miestniczestwo, a w latach 1683–1684 zebrał się ostatni sobór ziemski. Reformy patriarchy Nikona stały się jedną z przyczyn rozłamu w Cerkwi prawosławnej i wyodrębnienia się tzw. staroobrzędowców.

W polityce zagranicznej Romanowowie kierowali się zasadą scalania ziem ruskich i aspirowali do roli opiekunów prawosławia. Dzięki decyzjom rady perejasławskiej i długoletniej wojnie z Rzecząpospolitą (1654–1667) Rosja zyskała panowanie nad wschodnią Małorosją z Kijowem. Trwałe włączenie się Rosji w dzieje europejskie przyniosła wielka wojna północna (1700–1721), która zakończyła dominację Szwedów w basenie Morza Bałtyckiego, a zarazem otworzyła Rosjanom możliwość nieskrępowanych kontaktów z Zachodem.

W czasie panowania Piotra I Wielkiego, w 1703 r. przeniesiono stolicę kraju do nowo zbudowanego Petersburga, nad Bałtyk. W 1710 roku dzięki zwycięskiej wojnie ze Szwecją i pokojowi nysztadzkiemu (1721) Rosja zyskała szeroki dostęp do wybrzeża bałtyckiego (szwedzkie Inflanty, Estonię, Ingrię, część Karelii). W tym samym roku Piotr I przyjął tytuł cesarza-imperatora, co dało początek Imperium Rosyjskiemu. Piotr I prowadził politykę merkantylistyczną, wspierał rozwój miast, nauki i przemysłu. Za jego rządów wybudowano 233 zakłady, w tym ponad 90 wielkich manufaktur[15]. Reformy i modernizacja państwa w dużej mierze oparte były na dopływie fachowców z zagranicy, np. na otwartej w 1725 roku Akademii Nauk większość wykładowców pochodziła z Niemiec. W latach 1718–1722 wprowadzono scentralizowany system administracji państwowej. Zreformowano Cerkiew, patriarchów zastąpił Świątobliwy Synod Rządzący, tj. kontrolowany przez państwo, kolegialny organ władzy. Poprzez wprowadzenie tzw. czynu, tj. 14-stopniowej tabeli rang urzędniczych, hierarchię społeczną oparto na pozycji w służbie państwowej. Za czasów Piotra I pogłębił się dualizm rosyjskiej struktury społecznej. Obok chłopów (warstwy dźwigającej wszelkie ciężary) i nielicznego mieszczaństwa, występowała warstwa uprzywilejowanej szlachty i duchowieństwa.

Śmierć Piotra I (1725) na długie lata osłabiła kraj. Dopiero panująca w latach 1762–1796 Katarzyna II przywróciła Rosji rolę mocarstwa. Zwycięskie wojny z Turkami i Chanatem Krymskim (1768–1774, 1787–1792) umożliwiły powstanie Noworosji i otworzyły szeroki dostęp do Morza Czarnego. Poprzez uczestnictwo w rozbiorach (1772, 1793, 1795) Rosja zyskała wschodnie ziemie Rzeczypospolitej. Katarzyna II przeprowadziła szereg reform, doprowadzając do polepszenia się sytuacji chłopów cerkiewnych, mieszczan, dworian i wzrostu populacji Rosji z ok. 20 do 35 mln mieszkańców. W latach 1762–1766 doprowadziła do sekularyzacji dóbr duchownych. Cerkwie i monastyry przeszły na utrzymanie państwa, a grunty cerkiewne użytkowane przez chłopów zostały przekazane im na własność. Chłopi z majątków cerkiewnych byli zwalniani z pańszczyzny, jednocześnie sytuacja chłopów z majątków szlacheckich uległa pogorszeniu i byli oni pozbawieni większości praw. W 1785 roku caryca wydała gramoty o przywilejach szlacheckich, prawach miejskich, oficjalnie ustanowiając stan mieszczański z własnym samorządem miejskim.

 

Wojska rosyjskie wkraczają do zdobytego Paryża, 1814 – na czele, na białym koniu car Aleksander I, obraz nieznanego artysty, Wszechrosyjskie Muzeum A.S. Puszkina

Panujący w latach 1796–1801 syn Katarzyny II Paweł I kontynuował politykę ekspansji, anektując w 1801 r. Gruzję. W 1797 r. car wydał Manifest ograniczający pańszczyznę w Rosji do 3 dni roboczych w tygodniu[16]. Aleksander I, który w wyniku rewolucji pałacowej przejął władzę po niepopularnym wśród szlachty ojcu, dzięki pokonaniu Wielkiej Armii Napoleona w 1812 i zdobyciu Paryża w 1814 roku zapewnił Rosji dominującą pozycję w Europie. Z ziem odebranych Szwedom utworzył Wielkie Księstwo Finlandii (1809), dalej przyłączył do Rosji: Besarabię (1812), Dagestan i terytorium dzisiejszego Azerbejdżanu (1813). Na kongresie wiedeńskim (1815) Rosja zainicjowała powstanie Świętego Przymierza, którego celem miało być zachowanie istniejącego porządku europejskiego, w szczególności tłumienie ruchów liberalnych. Za panowania Mikołaja I (1825–1855), po pacyfikacji powstania dekabrystów (1825), powstania listopadowego w Polsce (1830), powstania węgierskiego (1849), Rosja zyskała przydomek „żandarma Europy”. Porażka w wojnie krymskiej (1853–1856) z siłami imperium brytyjskiego, osmańskiego, francuskiego i innych krajów przyniosła utratę przez Rosję pozycji hegemona w Europie.

Aleksander II (panujący w latach 1855–1881) przeprowadził w 1861 roku uwłaszczenie chłopów (na terenie Królestwa Polskiego dopiero w 1864 r. jako bezpośrednie następstwo powstania styczniowego). Za jego rządów wprowadzono ponadto samorząd ziemski, rozwinięto samorząd miejski, uregulowano sprawy sądownictwa i tryb pełnienia służby wojskowej, złagodzono cenzurę.

W polityce zagranicznej Rosja kontynuowała ekspansję na wschód (1860 – założenie Władywostoku, uznanie przez Chiny granic na Amurze i Ussuri). W Azji środkowej Rosja zajęła tereny do granicy z Iranem i Afganistanem. Na Kaukazie trwający od 1817 roku opór przeciwko Rosjanom został ostatecznie złamany w roku 1859, wraz ze stłumieniem powstania pod wodzą Imama Szamila.

 

Imperium Rosyjskie w czasie największego rozwoju terytorialnego w 1866 r. – barwa jasnozielona oznacza terytoria zależne

W 1866 roku Rosja była najrozleglejsza w swojej historii i trzecim co do wielkości państwem w dziejach ludzkości.

Wojna francusko-pruska (1870–1871) dała Rosji możliwość wyzwolenia się z klauzul traktatu paryskiego (1856), krępujących jej swobodę na Morzu Czarnym. Walka o dostęp do dróg morskich i tendencje panslawistyczne skierowały w latach 70. XIX wieku zainteresowanie Rosji w kierunku Bałkanów, co w rezultacie doprowadziło do wybuchu wojny rosyjsko-tureckiej (1877–1878) i wyzwolenia narodów bałkańskich spod panowania tureckiego.

W polityce wewnętrznej wyraźnie dały znać o sobie rosnące problemy społeczne. Pojawił się wpływowy, biorący w obronę chłopów ruch narodników – początkowo idealistyczno-reformatorski, od 1879 r., tj. od utworzenia Narodnej Woli, ewoluował w kierunku rewolucyjnego terroryzmu. Jego ofiarą padł w 1881 roku car Aleksander II.

 

Mapa Generalna Królestwa Polskiego z 1820 r. sporządzona w dwóch językach urzędowych Królestwa – polskim i rosyjskim

Aleksander III (panujący w latach 1881–1894) wzmógł stosowane przez państwo środki represji. Prześladowania dotknęły nie tylko radykalnych rewolucjonistów, zaostrzyły się także m.in. formy rusyfikacji stosowane w Polsce, guberniach nadbałtyckich i Finlandii. W polityce zagranicznej Rosja utrzymywała sojusz z Niemcami i Austro-Węgrami, wzmogła ekspansję gospodarczą na Daleki Wschód.

Rywalizacja o wpływy w Mandżurii i Korei doprowadziła do wybuchu wojny rosyjsko-japońskiej (1904–1905) i zaostrzenia stosunków z Wielką Brytanią. Na Bałkanach Rosja poniosła dyplomatyczną klęskę utraciwszy wpływy w Bułgarii, która związała się z Austro-Węgrami. W konflikcie Austro-Węgier z Serbią (28 VII 1914) Rosja poparła Serbię pochopnie, ogłaszając (31 VII 1914) mobilizację generalną, co skłoniło Niemcy do wypowiedzenia wojny Rosji (1 VIII 1914). Lokalny konflikt Austro-Węgier z Serbią zmienił się wkrótce w I wojnę światową, która doprowadzić miała do upadku carskiej Rosji. Genezą przyszłego upadku były nawarstwiające się, nierozwiązane konflikty społeczne.

Od lat 90. XIX w. przy pomocy pożyczek zagranicznych realizowano program przyspieszonej industrializacji kraju. W wielkich ośrodkach przemysłowych, w miastach stołecznych i na południu Ukrainy pojawiła się nowa klasa najemnych pracowników przemysłowych. Do 1913 roku liczebność proletariatu wzrosła do ok. 3 mln osób, tj. podwoiła się w stosunku do 1890 roku, a jego nastroje coraz bardziej się radykalizowały. W rolnictwie wytwarzającym przeszło połowę dochodu kraju i dostarczającym głównie towarów eksportowych (zboża, bydła, drewna) także wystąpiły zjawiska prowadzące do zaostrzenia sytuacji społecznej. Konieczny do finansowania wzrostu gospodarczego przyrost eksportu realizowano poprzez drastyczne ograniczenie konsumpcji wewnętrznej, co prowadziło do pogłębiania się ubóstwa szerokich rzesz chłopów. Rosnący niedostatek powodował masowe migracje biedoty wiejskiej do miast. Zapoczątkowana w 1906 roku przez premiera Piotra Stołypina reforma agrarna, wskutek zamachu na niego (1911) i wybuchu I wojny światowej, została przerwana. Radykalizacja nastrojów społecznych sprzyjała tworzeniu się nielegalnych organizacji o charakterze rewolucyjnym. W 1897 roku powstała w Rosji żydowska organizacja socjaldemokratyczna – Bund. W 1898 roku w Mińsku powołano Socjaldemokratyczną Partię Robotniczą Rosji, w oparciu o tradycje narodnickie w 1901 roku powstała partia socjalistów-rewolucjonistów (eserowcy).

 

Car Mikołaj II Romanow

Agitacja podziemnych grup rewolucyjnych i nabrzmiałe problemy społeczne spowodowały wybuch rewolucji w 1905 roku. Wydany przez cesarza Mikołaja II pod wpływem strajku generalnego manifest (30 X 1905) zapowiadał zaprowadzenie praw obywatelskich: prawa do zgromadzeń, wolności słowa, wolności prasy, prawa do zrzeszania się. Powołano również organ przedstawicielski (Dumę) o uprawnieniach ustawodawczych. Reformy cesarskie w pełni zaspokajały żądania rewolucyjnych liberałów (kadetów i oktiabrystów), późniejsze zamieszki wybuchły z inspiracji bolszewików (powstanie w Moskwie w grudniu 1905) bądź pojawiały się samorzutnie.

Obciążenia gospodarcze i techniczne Rosji w związku z I wojną światową przerastały możliwości kraju. Poniesione w 1915 roku porażki zmusiły armię rosyjską do wycofania się z Królestwa Polskiego, guberni grodzieńskiej, wileńskiej, kowieńskiej, kurlandzkiej i innych obszarów. Działania rewolucjonistów, niepowodzenia wojskowe i grożąca katastrofa gospodarcza doprowadziły do upadku monarchii. Masowa demonstracja w Piotrogrodzie w 1917 roku przerodziła się w ogólnokrajowe powstanie robotników i żołnierzy (rewolucja lutowa), które spowodowało abdykację Mikołaja II. Na czele państwa stanął Rząd Tymczasowy pod przewodnictwem księcia Gieorgija Lwowa.

Możliwości działania rządu były ograniczone wskutek nacisków wywieranych przez Piotrogrodzką Radę Delegatów Robotniczych i Żołnierskich, rezultatem sporów stało się tzw. dwuwładztwo w kraju. W ogłoszonych przez Włodzimierza Lenina tak zwanych tezach kwietniowych znalazł się postulat przekazania pełni władzy radom robotniczym i żołnierskim. Żądanie to przygotowało grunt pod rewolucję październikową, w wyniku której obalony został Rząd Tymczasowy, a całą władzę przejęli bolszewicy. W 1918 roku uchwalono konstytucję Rosyjskiej Federacyjnej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej (RFSRR), w której rolę decydującej siły politycznej zagwarantowali sobie bolszewicy.

W Cerkwi prawosławnej zniesiono w 1917 roku Świątobliwy Synod Rządzący, przywracając godność patriarchy.

 

Klęska głodu w Rosji 1920-1921

Podczas wojny domowej (1917–1923) mocarstwa zachodnie rozpoczęły serię interwencji zbrojnych w Rosji w celu uniemożliwienia przejęcia władzy przez komunistów, co doprowadziło do jeszcze większej eskalacji konfliktu i nasileniu się tzw. „białego”, jak i „czerwonego terroru”. Bolszewicy mimo wszystko złamali opór eserowców, mienszewików oraz pokonali białe armie i interwencyjne siły Ententy. Na mocy postanowień traktatu brzeskiego zawartego z państwami centralnymi i kończącego I wojnę światową, Rosja straciła: Ukrainę, Polskę, gubernie nadbałtyckie i Finlandię. W wyniku I wojny światowej, wojny domowej oraz utraty części terytoriów dotychczasowe Imperium Rosyjskie straciło ok. 25 mln obywateli[17], a gospodarka i infrastruktura kraju legły w gruzach.

W przeciągu wojny domowej RFSRR razem z republikami radzieckimi: Ukrainy, Białorusi i Zakaukazia proklamowały w 1922 roku powstanie ZSRR. Rosyjska FSRR odgrywała rolę dominującą w przeciągu 74. letniej historii ZSRR. W Rosji jako największej republice związkowej żyła ponad połowa populacji radzieckiej. Po śmierci Lenina w 1924 roku całkowitą władzę w państwie przejął Józef Stalin. Rozpoczął on wprowadzać gospodarkę planową, szybką industrializację znacznych obszarów wiejskich i kolektywizację rolnictwa, co doprowadziło do transformacji ZSRR w potężny ośrodek gospodarczy w niewiarygodnie krótkim czasie. Zmiany te jednakże kosztowały życie 7–9 mln mieszkańców, którzy padli ofiarą okrutnej polityki[18].

 

Wielka trójka: premier Wielkiej Brytanii Winston Churchill, prezydent USA Franklin Roosevelt i Stalin na Konferencji w Jałcie, luty 1945

 

Pierwszy człowiek w kosmosie – Jurij Gagarin

 

Radziecka i rosyjska stacja kosmiczna Mir (1998), największa konstrukcja, jaką zdołał zbudować człowiek w kosmosie do czasu powstania MSK

W wyniku zawarcia paktu Ribbentrop-Mołotow (1939) Finlandia, Estonia, Łotwa, Litwa, Polska i Besarabia zostały rozdzielone pomiędzy strefy wpływów ZSRR i III Rzeszy. W 1941 roku Niemcy wraz z sojusznikami napadły na Związek Radziecki[19], otwierając front wschodni w II wojnie światowej. Pomimo początkowych sukcesów wojska nazistowskie zostały zmuszone do odwrotu po bitwie pod Moskwą i poniosły klęskę w wielkiej bitwie o Stalingrad[20]. W latach 1944–1945 Armia Czerwona zajęła Europę Wschodnią i w maju 1945 zdobyła Berlin. W wyniku wojny Związek Radziecki stracił 8,7–10,6 mln żołnierzy[21][22] oraz 11–15,9 mln cywili[22][23]. Działaniom wojennym towarzyszyły liczne zbrodnie, popełniane przez wszystkie strony konfliktu na ludności cywilnej i jeńcach wojennych. Choć w wyniku zniszczeń spowodowanych wojną gospodarka ZSRR była w znacznej mierze zrujnowana[24], Związek Radziecki stał się po wojnie jednym z dwóch supermocarstw światowych. Armia Czerwona okupowała niemal wszystkie kraje Europy Wschodniej, wraz ze wschodnią częścią Niemiec i Austrii. Prawie wszystkie zajęte przez Armię Czerwoną kraje stały się później satelitami ZSRR. W 1948 roku ZSRR stał się drugim po USA mocarstwem nuklearnym oraz zainicjował powstanie Układu Warszawskiego (1955) jako odpowiedzi na powstanie NATO (1949). W latach 50. ZSRR stał się również drugą po USA gospodarką na świecie[25]. Rozpoczął się okres rywalizacji pomiędzy USA i ZSRR o hegemonię nad światem, nazywany zimną wojną.

Po śmierci Stalina radziecki przywódca Nikita Chruszczow skrytykował system polityczny wprowadzony przez swojego poprzednika i rozpoczął proces destalinizacji. Zlikwidowano gułagi, zwolniono i zrehabilitowano miliony więźniów. W okresie rządów Chruszczowa nasilający się konflikt pomiędzy USA i ZSRR osiągnął apogeum po tym, jak USA umieściły w Turcji, a ZSRR na Kubie pociski balistyczne uzbrojone w głowice jądrowe[26]. W 1957 roku ZSRR wystrzelił pierwszego satelitę Sputnik 1, a w 1961 roku Jurij Gagarin został pierwszym człowiekiem w kosmosie, okrążając Ziemię na pokładzie statku kosmicznego Wostok 1.

W 1964 roku władzę przejął Leonid Breżniew. Trwający od lat 30. wzrost gospodarczy uległ pod koniec lat 50. zahamowaniu, co skłoniło władze do decentralizacji gospodarki i innych reform zapoczątkowanych w 1965 roku pod kierownictwem Aleksieja Kosygina. Mimo sukcesów i ponad 6% rocznego średniego wzrostu PKB reformy zostały wstrzymane na początku lat 70., w obawie przed utratą kontroli gospodarki. W 1979 roku ZSRR rozpoczął interwencję w Afganistanie, która nie przyniosła oczekiwanych sukcesów. Zarzucenie reform, sponsorowanie komunistycznych reżimów, partii i ruchów na całym świecie (m.in. Wietnam, Kuba), niskie ceny ropy naftowej, koszty wojny w Afganistanie i wyścigu zbrojeń spowodowały w 1980 roku kryzys gospodarczy. Nastąpiło odrodzenie ruchów religijnych, nacjonalistycznych i separatystycznych w wielu regionach ZSRR.

Sprawujący rządy w latach 1985–1991 Michaił Gorbaczow rozpoczął proces modernizacji kraju. Symbolami zmian stały się głasnost (jawność) i pieriestrojka (przebudowa). Zbyt późno i nieudolnie przeprowadzone reformy nie powstrzymały kryzysu i rozkładu państwa. 10 czerwca 1991 roku prezydentem RFSRR został Borys Jelcyn, który doprowadził do usunięcia komunistów z rządu ZSRR. 8 grudnia zawarto układ białowieski. Traktat ten głosił, że ZSRR jako podmiot prawa międzynarodowego i byt geopolityczny przestał istnieć, a na jego miejsce suwerenne już kraje powołują Wspólnotę Niepodległych Państw. 26 grudnia 1991 roku nastąpiło formalne rozwiązanie ZSRR.

Po 1990 roku doszło na Północnym Kaukazie do kilku konfliktów zbrojnych. Konflikty te przybierały formę powstań islamskich skierowanych przeciwko siłom federalnym, jak i walk pomiędzy poszczególnymi grupami etnicznymi i klanami. Od kiedy separatyści czeczeńscy ogłosili w 1991 roku niepodległość, doszło do dwóch wojen (I wojna czeczeńska, II wojna czeczeńska) pomiędzy różnymi grupami rebeliantów i wojskami rosyjskimi. Separatyści i islamiści czeczeńscy przeprowadzili liczne ataki terrorystyczne, m.in. w teatrze na Dubrowce i szkole w Biesłanie.

Wysoki deficyt budżetowy w 1997 roku oraz kryzys finansowy w Azji w 1998 roku doprowadziły do pogorszenia się sytuacji gospodarczej[27] i gwałtownego spadku PKB w Rosji[28]. 31 grudnia 1999 Borys Jelcyn zrezygnował z urzędu prezydenta, przekazując władzę w ręce premiera Władimira Putina, który w 2000 roku wygrał wybory prezydenckie. Putin zyskał popularność dzięki opanowaniu sytuacji w Czeczenii, choć na Północnym Kaukazie nadal dochodzi do incydentów zbrojnych. Wysokie ceny ropy naftowej, niski kurs rubla, rosnący popyt na rynku krajowym, konsumpcja i inwestycje państwowe umożliwiły szybki wzrost gospodarczy, poprawienie standardów życia w Rosji i częściową odbudowę wpływów na arenie międzynarodowej. Jednak w Azji Środkowej Rosja obecnie ustępuje pola Chinom. Według słów Dmitrija Trenina, jednego z najważniejszych politologów rosyjskich, wszystko jest tylko „na papierze”, bo za prawdziwą integrację regionu ktoś musiałby zapłacić, a sama Rosja płacić nie jest gotowa[29]. Liczne reformy, wdrożone w okresie prezydentury Putina, zwłaszcza te wzmacniające struktury państwowe Rosji, zostały oznaczone przez niektóre państwa zachodnie jako „niedemokratyczne”[30]. Rządy Putina doprowadziły do przywrócenia porządku, stabilności i rozwoju gospodarczego, co zapewniło mu ogromną popularność w Rosji[31].

W 2008 roku wybory prezydenckie w Rosji wygrał Dmitrij Miedwiediew, który dotychczas piastował urząd premiera. W 2012 roku wybory prezydenckie w Rosji wygrał ponownie Władimir Putin. Rosja dąży obecnie, razem z Kazachstanem, Białorusią i innymi krajami, do reintegracji gospodarczej i politycznej obszaru postradzieckiego, czego przykładem jest m.in. powołanie Euroazjatyckiej Unii Celnej. Wyraźnym trendem w obecnej polityce jest również zaciśnięcie współpracy z państwami BRICS. Głównymi celami grupy są: stworzenie nowego systemu walutowego, zwiększenie roli państw rozwijających się w światowych instytucjach finansowych i zreformowanie ONZ.

Od 2014 roku Rosja otwarcie angażuje się we wspieranie ruchów separatystycznych na Ukrainie. Przejawem tego była m.in. aneksja Krymu przez Rosję[32] oraz wsparcie dla samozwańczych republik w trakcie wojny w Donbasie[33]. 21 lutego 2022 roku Rosja uznała niepodległość separatystycznych „republik ludowych” Donieckiej oraz Ługańskiej na wschodzie Ukrainy[34][35], a 3 dni później rozpoczęła zbrojną inwazję na Ukrainę, celem zniszczenia jej państwowości oraz zaboru terytorium[36].