Nazwa

Pierwsza wzmianka o Gdańsku pochodzi ze spisanego po łacinie w 999 roku Żywotu świętego Wojciecha. Opisuje on wizytę biskupa Wojciecha na tym terenie wiosną 997 i tę datę często przyjmuje się umownie jako początek dziejów miasta, chociaż już w VII wieku była tu osada rybacka[a]. W dokumencie tym Jan Kanapariusz nazwę Gdańska zapisał w zlatynizowanej formie urbe Gyddanyzc[1][2][3][4][b]. Miejscowość pod zlatynizowaną nazwą Gdanczk wymieniona jest w łacińskim dokumencie wydanym w Lubiniu w 1281 roku sygnowanym przez księcia pomorskiego Mściwoja II[7].

W historycznych dokumentach nazwę miasta wzmiankowano w różnych językach oraz formach: Kdansk (1148), Gdansk (1173-86), Gdanzc (1178), Gdantz (1198), Danzk, Danzc (1209), Gdanizc (1220), Dancek, Danczk (1224), Gdancz (1235), Gdanzc (1238), in Danzeke (1248), Gdanzke (1267), Gdansk (1268), Danczk (1279), de Dancezc (1281), Gdanchek, Gdanchez (1283), Dantzig (1292), Gdantzik (1295), Gedani (1303), in civitate Gdansco (1310), Danzich (1310), Gdantczk (1325), Danzk (1342), Danczc, Gdanczk, Gdanczc (1342), Dantzigke, Dantzke (1357), Gdanczk (1434), Gdansk (1435), Gdansko (1457), Dantzigk (1471), Gdanysk (1483), in Gdanum (1510-29), Gdańsk, do Gdańska (1565), Gedanum civitas (1570), do Gdańska, pode Gdańskiem (1615), in civitate Gedanensi (1624), do Gdańska (1664), Danzig (1796-1802), Gdańsk, Danzig (1881)[1].

Nazwa doczekała się kilku teorii na temat jej pochodzenia. Według najszerzej przyjętej (Brückner, Rospond, Rudnicki) pochodzi od rozlewiska w ujściu Wisły i ma słowiańskie pochodzenie. Utworzono ją poprzez dodanie sufiksu -ьsk- do prasłowiańskiego rdzenia *-gъd oznaczającego mokry, wilgotny. Według innej teorii nazwa ma się wywodzić od niezachowanej nazwy pobliskiej rzeki (prawdopodobnie Motławy), która dziś brzmiałaby Gdania. (Nazwa Motława pochodzi z języka pruskiego, przeniesionego w okolice Pruszcza Gdańskiego zza Wisły w drugiej połowie XIII w.). Formant -sk w jęz. polskim (także innych słowiańskich) był produktywny w nazwach topograficznych i dzierżawczych i stanowi cechę charakterystyczną polskich nazw miejscowych i przestrzennych[8]. Oboczności tego formantu (-sk[o], -ck[o]) charakterystyczne są dla bardzo dawnych nazw miejscowych nadawanych miejscowościom na terenie Polski, jak np. Bużesk, Łańsk, Płońsk, Płock, Wąchock, Rajsko, Bielsko, Kłodzko, Radomsko, Sławsko, Słupsk itp[8]. Gdania mogła być również dzisiejszym Potokiem Siedleckim[9].

Taki sposób tworzenia nazw grodów od rzek był w słowiańszczyźnie powszechny (por. Puck od Putnica, Mieńsk od Mienia, Pińsk od Pina i wiele innych). Jeśli zaś chodzi o nazwę Gdania, rdzeń gъd- oznaczał teren wilgotny, podmokły (por. Gdynia, Gacka ← gъdьska, Gdinj itp.), zaś szereg sufiksów -Vnьja jest dla nazw rzek i strumieni na Pomorzu typowy (por. Gdynia, Radunia, Orania)[10].

Slawiści Aleksander Brückner, Friedrich Lorentz, Witold Taszycki podają również równoległą teorię pochodzenia nazwy Gdańsk od bałtyckiej nazwy *gud oznaczającej las i spokrewnioną z pruskim gudde – las. Stąd przez dodanie sufiksu -isk do rdzenia *gudan oznaczającej leśnych ludzi znaczenie nazwy brzmiałoby osada leśna, osada leśnych ludzi[2][1].

Przynależność państwowa

Przez ponad tysiąc lat swojej historii miasto Gdańsk było częścią:

  997–1227:   Księstwa/Królestwa Polskiego 1227–1294:   Księstwa Pomorskiego 1294–1308:   Księstwa/Królestwa Polskiego 1308–1454:   Zakonu krzyżackiego 1454–1466: ziem spornych podczas wojny trzynastoletniej 1466–1569:   Korony Królestwa Polskiego 1569–1793:   Rzeczypospolitej Obojga Narodów 1793–1807:   Królestwa Prus 1807–1814:   Wolnego Miasta Gdańsk (zależnego od   Cesarstwa Francuskiego) 1815–1871:   Królestwa Prus 1871–1918:   Cesarstwa Niemieckiego 1918–1920:   Republiki Weimarskiej (w sporze między Polską a Niemcami) 1920–1939:   Wolnego Miasta Gdańsk (pod protektoratem Ligi Narodów) 1939–1945:   Niemiec nazistowskich (Gdańsk-Prusy Zachodnie) 1945–1989   Polski Ludowej (1952–1989 Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej) 1989–obecnie:   Rzeczypospolitej Polskiej.Średniowiecze

Nie wiadomo gdzie istniała pierwsza umocniona osada zbudowana przez Piastów, ponieważ gród w widłach Motławy i Wisły zbudowano dopiero w latach 50.-60. XI wieku[11]. Zajmował on przestrzeń około 2,27 ha z szacowaną przez archeologów liczbą ok. 250 domów z 1000 mieszkańców[2]. W 997 roku w mieście przebywał w drodze do Prus święty Wojciech. W latach 60. XI wieku powstał u ujścia Motławy do Wisły gród obronny[12]. Po zwycięskiej wojnie z Pomorzanami Bolesław III Krzywousty odzyskał dla Polski całe Pomorze Zachodnie i zdobył Pomorze Przednie. W latach 1217 i 1227 miały miejsce wyprawy pomorskie Leszka Białego i ustanowiono zwierzchność Polski nad Pomorzem Gdańskim. Po objęciu rządów na Pomorzu Gdańskim przez Świętopełka II, nastąpił okres uniezależnienia się regionu. W 1263 miasto otrzymało prawa miejskie wzorowane na prawie lubeckim. W roku 1271 Brandenburczycy zajęli miasto. Mściwoj II dzięki pomocy Bolesława Pobożnego odzyskał miasto szturmem w 1272 roku. 15 lutego 1282 w wyniku układu w Kępnie władca Wielkopolski, Przemysł II, uzyskał zwierzchnictwo nad Pomorzem Gdańskim.

W sierpniu 1308 Brandenburczycy opanowali miasto bez grodu, obronionego przez sędziego Boguszę. Krzyżacy wezwani przez Łokietka do pomocy przy usunięciu Brandenburczyków zajęli już w październiku część grodu i po nadejściu posiłków zaatakowali miasto. 13 listopada 1308, po wycofaniu się Brandenburczyków, Krzyżacy dokonali rzezi mieszkańców. W roku 1343, w wyniku pokoju kaliskiego, Polska traci Pomorze. Król Kazimierz III Wielki zrzekł się Pomorza, chociaż nie wysłał dokumentów pokojowych zawartych między nim i Zakonem Krzyżackim, do zatwierdzenia papieżowi. W tym samym roku prawa miejskie otrzymało Główne Miasto. 31 lipca 1346 wielki mistrz krzyżacki Heinrich IV Dusemer von Arfberg wydał dokument, który zlikwidował resztki działania prawa miejskiego według wzoru lubeckiego i zastąpił je prawem chełmińskim. W 1361 Gdańsk dołączył do Związku Miast Hanzeatyckich. W 1361, 1378, 1411 i 1416 wybuchały powstania antykrzyżackie, krwawo tłumione.

W 1410, po klęsce zakonu krzyżackiego w bitwie pod Grunwaldem, biedota miejska wszczęła rozruchy, w których wymordowano gości zakonu i zaciężnych, których rannych przywieziono po bitwie[13]. Gdańska rada postanowiła uznać władzę Władysława Jagiełły, za co miasto uzyskało liczne przywileje. Rok później Jagiełło w wyniku traktatu w Toruniu uwolnił Gdańsk od złożonej mu przysięgi. Gdańsk dotknęły represje ze strony Krzyżaków.

14 marca 1440 Gdańsk przystąpił do Związku Pruskiego. 11 lutego 1454, po 146 latach, zakończył się okres panowania Krzyżaków w Gdańsku. 6 marca tego roku król Kazimierz IV Jagiellończyk na wniosek poselstwa Związku Pruskiego, wcielił Gdańsk do Polski, udzielając mu jednocześnie przywileju bicia własnej monety. Gdańsk został zwolniony z prawa nabrzeżnego, a także dopuszczono przedstawicieli ziem pruskich do elekcji króla Polski. Gdańsk przystąpił do wojny trzynastoletniej w 1455; gdańszczanie złożyli hołd Kazimierzowi Jagiellończykowi, a 25 maja 1457 miasto otrzymało Wielki Przywilej, zapewniający swobodny przewóz towarów Wisłą z Polski, Litwy i Rusi bez konieczności kontroli oraz inne przywileje, które miały wynagrodzić miastu wkład w wojnę.

Zawarcie w 1466 pokoju toruńskiego zagwarantowało Pomorzu Gdańskiemu oraz Warmii pozostanie przy Polsce. Utworzone zostało województwo pomorskie.

Dzieje nowożytne (XVI–XIX wiek)

W czasie wojny polsko-krzyżackiej (1519–1521), w dniach 8–10 listopada 1520 posiłkujący Krzyżaków niemieccy landsknechci ostrzelali Gdańsk z Biskupiej Górki. W 1525 miał miejsce tumult gdański – wystąpienie luterańskiego pospólstwa i plebsu przeciwko burmistrzowi Eberhardowi Ferberowi, które obaliło stary magistrat. 17 kwietnia 1526 król Zygmunt wraz z księciem pomorskim Jerzym I wkroczyli do Gdańska na czele ośmiotysięcznego wojska. Z królewskiego rozkazu buntownicy zostali ścięci i rozszerzono uprawnienia burgrabiego. 5 stycznia 1556 roku kasztelanem Gdańska został Jan Kostka[14], który był nim do kwietnia 1574. Król Zygmunt August specjalnym dekretem tolerancyjnym dla Gdańska z 1557 uspokoił nastroje społeczne i położył kres walkom religijnym w mieście. W roku 1568 Zygmunt August postawił Jana Kostkę na czele świeżo powołanej Komisji Morskiej. Dnia 20 czerwca 1570 sejm zatwierdził tzw. Konstytucje Gdańskie[15], które precyzowały zwierzchnie prawa króla polskiego i Rzeczypospolitej w Gdańsku oraz na morzu. 16 grudnia 1577 Stefan Batory po zakończeniu Wojny Rzeczypospolitej z Gdańskiem zakończonej porozumieniem obu stron na skutek dotkliwych strat wojsk gdańskich i niemożnością zdobycia miasta przez armie królewskie potwierdził przywileje miasta i rozszerzył tolerancję religijną na inne wyznania. Gdańsk stał się schronieniem dla obcokrajowców prześladowanych w swoich krajach za przekonania religijne, wśród których były osoby wybitne i uzdolnione[potrzebny przypis].

28 listopada 1627 na redzie gdańskiej rozegrała się morska bitwa pod Oliwą. 3 maja 1660 zawarcie pokoju oliwskiego zakończyło okres potopu szwedzkiego.

Gdańsk był głównym punktem oporu zwolenników Stanisława Leszczyńskiego w czasie wojny o sukcesję polską. Od lutego do września 1734, był oblegany przez Rosjan i częściowo zniszczony przez ostrzał artyleryjski. Królestwo Prus zajęło w 1772 niektóre majątki Gdańska oraz Nowy Port. 23 stycznia 1793 Prusy dokonały zaboru Gdańska.

26 maja 1807 wojska napoleońskie zdobyły miasto. 9 lipca 1807 na mocy postanowień traktatu w Tylży, utworzono pierwsze Wolne Miasto Gdańsk. Od lutego 1814 Gdańsk ponownie znalazł się pod panowaniem Prus, co zostało potwierdzone na kongresie wiedeńskim w 1815. W tym samym roku miasto weszło w skład prowincji Prusy Zachodnie, w rejencji gdańskiej jako powiat miejski (Stadtkreis). W 1829 r. miała miejsce największa w historii tego miasta powódź, która zatopiła 3/4 ówczesnej powierzchni Gdańska[16]. Do połowy XIX wieku nastąpił ogólny upadek miasta. Po 1850, gdy utworzono połączenia kolejowe z Bydgoszczą, Szczecinem i Berlinem, a następnie z Warszawą – stopniowo sytuacja miasta się poprawiała.

Historia najnowsza (XX–XXI wiek)

W 1920 na mocy traktatu wersalskiego Gdańsk ponownie stał się wolnym miastem. Polska odpowiadała za politykę zagraniczną i obronną miasta, koleje, pocztę, miała także składnicę wojskową na Westerplatte, prawo swobodnego używania portu gdańskiego, a samo miasto było w unii celnej z Polską. W 1923 roku w Gdańsku mieszkało 7896 osób polskojęzycznych, co stanowiło 2,35% ogółu[17], choć według późniejszych szacunków ludność polska mogła stanowić nawet 15% mieszkańców miasta[18], a w 1939 – ok. 10%[19]. W 1925 na terenie Wolnego Miasta została utworzona archidiecezja gdańska. W 1933, po dojściu nazistów do władzy i utworzeniu III Rzeszy, rozpoczęły się prowokacje antypolskie oraz prześladowania polskich działaczy i organizacji przez miejscowych Niemców.

1 września 1939 salwa z okrętu „Schleswig-Holstein” na Westerplatte była drugim tuż po bombardowaniu Wielunia atakiem na Polskę rozpoczynającym II wojnę światową. Na początku II wojny światowej Gdańsk stanowił silny ośrodek polskiej konspiracji, ale wielu konspiratorów zginęło na skutek denuncjacji gdańskich Niemców[20].

Pod koniec marca 1945 wojska radzieckie i polskie wchodzące w skład II Frontu Białoruskiego przystąpiły do szturmu na miasto. 30 marca 1945 miasto zostało zdobyte i w znacznej części zniszczone. Zniszczeniu uległo m.in. 90% zabytkowego śródmieścia, przy czym szacuje się, że ok. połowy zniszczeń powstało w rezultacie nalotów lotniczych w trakcie wojny bądź ostrzału artyleryjskiego podczas walk, zaś drugą połowę stanowiło burzenie miasta przez wojska sowieckie[19][21][22][23].

W rezultacie konferencji poczdamskiej Gdańsk wrócił do Polski.

W celu stworzenia administracji polskiej została utworzona specjalna komisja rządowa. Ścierały się w niej dwa stanowiska. W dyskusji nad projektem dekretu o utworzeniu województwa gdańskiego 30 marca 1945 roku Władysław Gomułka był zwolennikiem ostrożnych kroków. Stanowisko zdecydowane prezentował Jakub Berman stwierdzając m.in. „Dotychczas cała koncepcja miasta Gdańska oparta była na chęci bronienia interesów mniejszości niemieckiej. My chcemy podkreślić, że Gdańsk był i będzie miastem polskim. Nie jest przypadkowe, że właśnie teraz, kiedy zwróciliśmy się o radę w tej materii, to ze strony Rządu Sowieckiego nie było żadnych zastrzeżeń, ażebyśmy dokonali jak najszybciej uroczystej inkorporacji Gdańska do Polski.”[24].

Od 30 marca 1945 Gdańsk był stolicą województwa gdańskiego[25], które utworzono z północnej części województwa pomorskiego i byłego Wolnego Miasta Gdańska. 9 lipca 1945 po raz pierwszy zebrała się Miejska Rada Narodowa[19].

Spośród pozostałych w mieście mieszkańców Wolnego Miasta, ludność niemiecka (ok. 120–130 tys. osób w połowie 1945) w zdecydowanej większości została przesiedlona[26] do Niemiec, zaś ludność polska, zmuszona po zajęciu Wolnego Miasta przez III Rzeszę do podpisania Volkslisty, zobowiązana była poddać się procedurze weryfikacji organizowanej przez nowe władze. Od połowy 1945 Gdańsk był celem licznych transportów przymusowych wysiedleńców z Kresów Wschodnich[19].

W listopadzie 1948 roku zwodowano rudowęglowiec „Sołdek”, pierwszy statek pełnomorski zbudowany w Polsce. Statkowi nadano imię jednego z pierwszych przodowników pracy w przemyśle stoczniowym[27].

W 1962 Rada Państwa odznaczyła miasto Gdańsk Orderem Odrodzenia Polski I klasy[28].

W 1970 utworzono Uniwersytet Gdański. Podczas wydarzeń Grudnia 1970 rozpoczął się strajk w Stoczni Gdańskiej. Doszło do walk ulicznych i starć z organami bezpieczeństwa, a w efekcie do podpalenia gmachu KW Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej w czasie trwającego wiecu protestacyjnego.

31 sierpnia 1980 podpisano porozumienia sierpniowe kończące falę protestów robotniczych i strajków. Porozumienie gwarantowało między innymi powstanie pierwszych niezależnych związków zawodowych. Wydarzenia te przyjmuje się jako początek procesu obalenia systemu komunistycznego w Europie Wschodniej. W 1987 do Gdańska z wizytą przybył Jan Paweł II.

W 1992 diecezja gdańska została podniesiona do rangi archidiecezji. 24 listopada 1994 podczas koncertu w hali Stoczni Gdańskiej wybuchł pożar, w którym śmierć poniosło 7 osób, a 300 zostało rannych. 17 kwietnia 1995 doszło do eksplozji gazu w wieżowcu mieszkalnym, w wyniku czego zginęły 22 osoby. W 1997 uroczyście obchodzono 1000-lecie Gdańska. W 2001 r. miała miejsce powódź w Gdańsku.

2 września 2002 w Dworze Artusa odbyło się uroczyste wręczenie władzom Gdańska honorowej flagi Rady Europy. Z rąk Benno Zierera, członka Zgromadzenia Parlamentarnego Rady Europy flagę odebrali prezydent Gdańska Paweł Adamowicz oraz przewodniczący Rady Miasta Gdańska Bogdan Oleszek. Wieczorem honorową flagę Rady Europy wciągnięto na maszt na Nowym Ratuszu. Wyróżnienie stanowić miało wyraz uznania dla aktywności miasta w rozwijaniu kontaktów z zagranicznymi miastami partnerskimi oraz jest swoistą nagrodą za dokonania Gdańska w dziedzinie promocji idei jedności europejskiej[29].

W 2007 na podstawie umowy sprawie utworzenia i prowadzenia wspólnej instytucji kultury zawartej między Ministrem Kultury i Dziedzictwa Narodowego, Województwem Pomorskim, Miastem Gdańsk, Niezależnym Samorządnym Związkiem Zawodowym „Solidarność” i Fundacją Centrum Solidarności powołano do życia Europejskie Centrum Solidarności[30]. W 2014 otwarto nowo wybudowaną siedzibę muzeum znajdująca się przy placu Solidarności i Bramie nr 2 i tuż nieopodal Sali BHP[30].

W 2008 założono Gdański Teatr Szekspirowski, budowę gmachu teatru ukończono w 2014 r. W tym samym roku utworzono Muzeum II Wojny Światowej w Gdańsku, budowę gmachu muzeum ukończono w 2017 r.

W 2009 rozpoczęto budowę Muzeum – Ośrodek Kultury Morskiej, które zakończyło się otwarciem w 2012[31].

13 stycznia 2019 na Targu Węglowym, podczas obchodów miejskiego finału 27. edycji WOŚP, doszło do zamachu na prezydenta miasta Pawła Adamowicza. Następnego dnia na skutek obrażeń prezydent zmarł[32].

Znani gdańszczanie

Do znanych gdańszczan należą między innymi[33]:

Paweł Adamowicz – prawnik, radca prawny, samorządowiec i polityk, w latach 1998–2019 prezydent Gdańska, Lech Bądkowski – pisarz, dziennikarz, tłumacz, działacz polityczny, kulturalny i społeczny, Abraham van den Blocke – architekt i rzeźbiarz, Izaak van den Blocke – malarz, Jan Bernard Bonifacio – humanista, bibliofil, podróżnik, fundator Biblioteki Rady Miejskiej w Gdańsku, Daniel Chodowiecki – polsko-niemiecki malarz i rysownik, Jan Dantyszek – podróżnik, dyplomata, biskup chełmiński rezydujący w Lubawie, warmiński, poeta polsko-łaciński okresu renesansu, sekretarz królewski, Gabriel Fahrenheit – fizyk i inżynier pochodzenia niemieckiego, Daniel Gralath – burmistrz, burgrabia, uczony, Günter Grass – niemiecki pisarz, laureat Nagrody Nobla w dziedzinie literatury, Jan Heweliusz – astronom, matematyk i konstruktor instrumentów naukowych, Jakob Kabrun – kupiec, dyplomata Saksonii i Księstwa Warszawskiego, Bronisław Komorowski – błogosławiony Kościoła katolickiego, polski duchowny katolicki, działacz i polityk, Franciszek Kubacz – działacz gdańskiej Polonii, przewodniczący lokalnej Macierzy Szkolnej, poseł do Volkstagu, Gotfryd Lengnich – historyk, prawnik i syndyk miejski, Anton Möller – malarz, autor obrazów alegorycznych, kompozycji o tematyce biblijnej i portretów, Krzysztof Celestyn Mrongovius – duchowny ewangelicki, kaznodzieja, filozof, językoznawca, Jerzy Owsiak – polski dziennikarz, filantrop, działacz charytatywny i społeczny, Arthur Schopenhauer – filozof niemiecki, przedstawiciel pesymizmu w filozofii, Johanna Schopenhauer – niemiecka pisarka, matka Arthura Schopenhauera, Johann Speymann – kupiec, rajca i burmistrz Gdańska, Jan Strakowski – architekt, murarz-kamieniarz, Jerzy Strakowski – architekt, syn Jana Strakowskiego, Johann Uphagen – bibliofil, historyk, miłośnik nauk, ławnik i rajca gdański, Lech Wałęsa – polityk i działacz związkowy, przywódca i bohater opozycji demokratycznej w PRL, współzałożyciel i pierwszy przewodniczący NSZZ „Solidarność”, laureat Pokojowej Nagrody Nobla, w latach 1990–1995 prezydent RP, z zawodu elektryk, Brunon Zwarra – publicysta, autor książek o historii Gdańska, więzień niemieckich obozów koncentracyjnych

Błąd w przypisach: Istnieje znacznik <ref> dla grupy o nazwie „uwaga”, ale nie odnaleziono odpowiedniego znacznika <references group="uwaga"/>

BŁĄD PRZYPISÓW