Początki budowy – zamek komturski  Zamek Wysoki (A) i Średni (B), plan przyziemia

Przygotowania do budowy trwały od 1278, kiedy rozpoczęto wycinkę lasu i gromadzenie budulca (cegły, drewno, kamienie na fundamenty). Początek pierwszego etapu budowy zamku można datować najwcześniej na rok 1280[1] (od początku budowy do przeniesienia konwentu z Zantyru). Powstała w tej fazie warownia była zamkiem komturskim. Do 1300 roku na Zamku Wysokim powstały mur obwodowy, nieprzesklepione skrzydło północne, gdzie później umieszczono najważniejsze pomieszczenia: kaplicę, kapitularz oraz dormitoria (sypialnie), następnie częściowo wzniesiono skrzydło zachodnie, które mieściło komnatę komtura oraz refektarz. Części południową i wschodnią zamykały zabudowania drewniane mieszczące magazyny, warsztaty i stajnie. Zaczęto budować także przedzamcze od strony północnej (obecnie Zamek Średni). Kolejnym ważnym elementem zamku była wysunięta na południowy zachód poza obszar bryły zamkowej wieża obronna, połączona z zamkiem, zwana gdaniskiem. Spełniać miała rolę wieży sanitarnej oraz ostatecznego punktu obrony. Była też punktem obserwacyjnym w kierunku tworzącego się równolegle miasta Malborka. Druga, zbudowana do końca XIII w. zwaną „kleszą”, powstała w przeciwległym do gdaniska narożniku. Pierwotnie miała znaczenie obronne, po rozbudowie zamku straciła na znaczeniu. Całość otoczono murem obwodowym i fosą.

 Zamek Wysoki, Refektarz konwentuRezydencja wielkich mistrzów zakonu krzyżackiego (1309–1457)

W 1309 podjęto decyzję o przeniesieniu siedziby wielkiego mistrza zakonu z Wenecji do Malborka, który tym samym stał się stolicą Państwa Zakonnego[2]. Wraz z wielkim mistrzem na zamek przybyła duża liczba braci zakonnych, co wymagało przebudowy i rozbudowy istniejącego kompleksu. W Zamku Wysokim najwięcej miejsca zajęły dormitoria (sypialnie), poza tym mieściły się tutaj kapitularz i refektarz konwentu. Dokonano znaczącej rozbudowy kościoła zamkowego pw. Najświętszej Marii Panny – przedłużono go od wschodu, pod nim umieszczając kaplicę św. Anny przeznaczoną na miejsce pochówku wielkich mistrzów. Na wschodniej fasadzie, we wnęce okiennej prezbiterium ok. 1340 roku umieszczono ogromną 8-metrową figurę Matki Boskiej z Dzieciątkiem, wykonaną ze sztucznego kamienia[3] i pokrytą w XIV wieku mozaiką z Wenecji (zniszczona w 1945 wraz ze wschodnią częścią kościoła; łączna masa segmentów posągu wynosiła ok. 15 ton). Około 1320 roku powstała także w kaplicy zamkowej Złota Brama[4][5]. Na dawnym przedzamczu (Zamku Średnim) do marca 1333 roku zbudowano nową rezydencję wielkich mistrzów. Powstały tutaj pałac zawierał na głównej kondygnacji (którą było pierwsze piętro od strony dziedzińca) pomieszczenia reprezentacyjne, a jego część od strony Nogatu, uformowana w kształcie wieży obronnej, należy do najwybitniejszych osiągnięć europejskiego gotyku. Malbork w 1410 roku był oblegany przez wojska polsko-litewskie pod wodzą króla Władysława Jagiełły po bitwie grunwaldzkiej.

Zapiski w kronikach mówią, iż latem 1411 roku podczas oblężenia zamku zdrajca znajdujący się w nim w czasie pobytu najważniejszych osób zakonu w refektarzu letnim miał wywiesić za oknem czerwoną flagę. Był to znak dla oblegających, którzy zaplanowali, że wystrzelona z armaty, 80-kilogramowa kula wleci do pomieszczenia i uderzy w jedyny filar podtrzymujący całą konstrukcję. Ona ominęła jednak go o sześć centymetrów (współczesne wyliczenia). Fragment kuli tkwi do dzisiaj w murach zamku (nad kominkiem refektarza letniego). W efekcie oblężenia zniszczono basztę Wróblą i skrzydła zachodniego Zamku Średniego. W latach 1411–1414 zbudowano dodatkową linię obrony od wschodu tzw. Wał Plauena, rozbudowany w latach 1441-1449. W 1418 roku budowniczy Niclus Fellensteyn zbudował Bramę Nową (Bramę Piaskową). W 1454 roku zamek był bezskutecznie oblegany przez polskie rycerstwo i Związek Pruski[6].

 Zamek Średni, Refektarz LetniRezydencja królów Polski (1457–1772)  Zamek Średni, Wielki Refektarz Zamek, Stare i Nowe Miasto, 1639 Kaplica św. Anny

W czasie wojny trzynastoletniej zamek, dzięki inicjatywie Andrzeja Tęczyńskiego herbu Topór, został sprzedany w roku 1457 królowi polskiemu Kazimierzowi Jagiellończykowi za kwotę 190 tysięcy florenów (ok. 660 kg złota) przez czeskiego dowódcę najemników Ulryka Czerwonkę, który posiadał zamek w zastawie w zamian za zaległy żołd, z którego wypłatą zalegał Zakon. Król Polski triumfalnie wjechał na zamek w dniu 7 czerwca 1457 roku. Od tej pory, aż do 1772 roku, była to jedna z rezydencji królów Polski. Zamek Wysoki pełnił rolę magazynu, a Wielki Refektarz był miejscem w którym wydawano królewskie przyjęcia. Rezydencja królów Polski mieściła się w Pałacu Wielkich Mistrzów, gdzie udzielano audiencji. Od strony dziedzińca urządzono królewskie komnaty, gdzie zatrzymywali się królowie w drodze do Gdańska. Polskie urzędy miały swoje siedziby na Zamku Średnim – skrzydło północne zajmował starosta, a od 1648 roku także burgrabia, natomiast skrzydło wschodnie zajmował podskarbi ziem pruskich. Od czerwca 1457 roku starostą malborskim był starosta generalny Wielkopolski Ścibor Chełmski z Ponieca, a po nim od października 1459 roku król mianował jednocześnie dwóch dowódców w zamku: wojewodę inowrocławskiego Jana Kościeleckiego i Prandotę Libiszowskiego. Do czasu przejęcia przez nich obowiązków załogą zamku dowodził gubernator Prus Jan Bażyński. W dniu 25 kwietnia 1476 roku na zamku odbył się zjazd, w którym wzięli udział król Kazimierz Jagiellończyk i m.in. jego syn - późniejszy święty Kazimierz. W 2 poł. XVI wieku główna wieża otrzymała zegar i hełm renesansowy.

W 1568 roku król Zygmunt August powołał Komisję Morską (Commissio Maritima), której biura znajdowały się w skrzydle wschodnim Zamku Średniego. W latach 1584–1585 i 1592–1601 funkcjonowały na przedzamczu zamku dwie królewskie mennice, gdzie bito szelągi i złote dukaty i portugały. W październiku 1587 roku na zamek wjechał uroczyście nowy król Zygmunt III Waza. W związku z kolejną wizytą króla w 1593 roku, częściowo przebudowano Zimowy Refektarz. Podczas wojny ze Szwecją „o ujście Wisły” w dniu 17 lipca 1626 roku zamek obległy wojska szwedzkie pod dowództwem Gustawa Adolfa. Polską obroną dowodził podstarości Wojciech Pęczławski, który miał do dyspozycji 300 ludzi. Mimo szczupłych sił i wpuszczenia Szwedów do miasta przez burmistrza Pheninusa, obrońcy zdołali odpierać szturmy 7500 atakujących do 19 lipca, gdy Szwedzi wdarli się od wschodu przez przedzamcze i na Zamek Średni[7]. Obrońcy złożyli honorową kapitulację i w dowód podziwu za mężną obronę pozwolono im 20 lipca odejść do Grudziądza. Za utratę zamku, przebywającego w niewoli podstarościego Pęczławskiego skazano zaocznie na karę śmierci. Szwedzi po zdobyciu zamku zbudowali w ciągu dwóch lat 11 ziemnych bastionów. W 1629 roku fortyfikacje powiększono o kolejną linię obronną, którą wojska polskie hetmana Stanisława Koniecpolskiego próbowały bezskutecznie zdobyć 25 lipca. W 1635 roku na mocy rozejmu ze Szwedami na zamek wróciły wojska polskie. W czasie strzelania z okazji świętowania Bożego Ciała w dniu 26 maja 1644 doszło do pożaru, w wyniku którego spłonęły dachy nad wszystkimi czterema skrzydłami Zamku Wysokiego, dach nad kościołem zamkowym i gdaniskiem, uszkodzeniu uległy daszki krużganków, spłonął barokowy hełm wieży i znajdujący się na niej zegar. Po pożarze zamek został wyremontowany w latach 1647-1649 przez Gerarda Denhoffa powołanego na funkcję ekonoma malborskiego przez króla Władysława IV znacznie go dozbrajając o 66 dział. Wzniesiono nowe dachy nad skrzydłami północnym i zachodnim.

W 1652 roku z nadania króla Jana Kazimierza jezuici otrzymali na siedzibę Domek Dzwonnika i objęli kościół Najświętszej Maryi Panny i kaplicę św. Anny na Zamku Wysokim. Do 1667 roku zakonnicy wyremontowali kościół i wyposażyli w nowe ołtarze, ambonę, prospekt organowy. W okresie „Potopu szwedzkiego” zamek został oblężony 12 lutego 1656 roku przez oddziały Gustawa Ottona Stenbocka i mimo obrony przez polskie oddziały wojewody Ludwika Wejhera, a po jego śmierci – przez Jakuba Wejhera, po miesiącu skapitulował w dniu 9 marca[8]. Aż do Pokoju w Oliwie w 1660 roku, mimo prób odzyskania warowni, był okupowany przez Szwedów, którzy uszkodzili Zamek Wysoki. Od 1660 prowadzono renowację oraz odbudowano krużganki w stylu barokowym[6]. W 1666 roku uruchomiono ponownie mennicę, w której wybijano miedziane szelągi dla Wielkiego Księstwa Litewskiego. W 1672 roku jezuici zakończyli remont kościoła Najświętszej Maryi Panny wymieniając niektóre elementy wnętrza na barokowe. W 1680 roku jezuici uruchomili trójklasową szkołę średnią działającą w Domu Ogrodnika obok furty prowadzącej z zamku do miasta. W latach 1687–1696 dzięki dotacji Kazimierza Ludwika Bielińskiego kościół Najświętszej Maryi Panny otrzymał ołtarz główny św. Ignacego. W 1691 roku wyremontowano dachy nad Pałacem. W 1708 roku przez cztery miesiące na zamku przebywał król Stanisław Leszczyński.

Od 1737 roku na Zamku Wysokim mieściły się koszary polskiego regimentu piechoty i wyremontowano dawne fortyfikacje. W latach 1737-1744 prowadzono przebudowy na Zamku Średnim. W 1756 roku na wieży zamontowano barokowy hełm z inicjatywy ekonoma Michała Rexina. Za panowania króla Augusta II na wieży zbudowano nowe zwieńczenie z latarnią oraz położono nowe dachy na Zamku Wysokim. Pomiędzy latami 1742–1767 na miejscu nieistniejącej już wtedy Wieży Kleszej (między kościołem zamkowym, a Zamkiem Średnim), zbudowano dwupiętrowy barokowy gmach kolegium jezuitów. W latach 1756-1757 Jezuici prowadzili prace budowlane na Zamku Wysokim. Po I rozbiorze Polski, w dniu 12 września 1772 roku zamek opuścili polscy żołnierze z 1. Regimentu Pieszego Koronnego imienia Królowej Jadwigi pod dowództwem Stanisława Augusta Golcza[9], a dzień później zamek zajęli Prusacy. W 1780 roku zamek opuścili dwaj ostatni jezuici.

Wielki Refektarz i inne ważniejsze pomieszczenia zamku w Malborku wyposażone były w piece, umieszczone pod posadzkami, mające na celu ich ogrzewanie (hypocaustum)[10].

Dewastacja (1772–1816)

Po przejęciu zamku przez Prusaków, w roku 1774 zaczęto przebudowywać Zamek Wysoki na koszary, co doprowadziło do ogromnych zniszczeń. Wyburzono prawie wszystkie gotyckie sklepienia i przebudowano okna. Zamurowano krużganki i od południa wybudowano nową ozdobioną panopliami bramę do miasta. Wielki Refektarz przeznaczono na ujeżdżalnię koni. W Pałacu Wielkich Mistrzów urządzono fabrykę tkanin i mieszkania dla robotników. Dokonano rozbiórki wielu bram i murów na budulec. Szczególnie wielkie straty zamek poniósł w latach 1801–1804 gdy na rozkaz Fryderyka Wilhelma III zamek zaczęto przebudowywać na wielkie magazyny wojskowe. Wykuto nowe okna, otynkowano zamek wysoki oraz wyburzono średniowieczne sklepienia wprowadzając zamiast tego drewniane stropy. Po tych dewastacjach i protestach prasowych, nastąpiła zmiana postrzegania wartości zamku. Po bitwie pod Pruską Iławą, w dniu 22 stycznia 1807 roku do zamku weszły oddziały francuskie, które założyły w nim szpital dla żołnierzy. W szpitalu tym leczył się marszałek Bernadotte, którego 25 i 26 kwietnia 1807 roku odwiedził na zamku Napoleon Bonaparte.

Rekonstrukcja (1817–1939)  Wysoka Sień w Pałacu Wielkich Mistrzów

Początki remontu i odbudowy na Zamku Średnim rozpoczęły się w 1817 roku od przebudowy wschodniej elewacji Pałacu Wielkich Mistrzów i nadbudowy szczytu nad tzw. kaplicą św. Katarzyny. Następnie rozpoczęto prace w zachodniej części Zamku Średniego. W latach 1825–1826 odtworzono narożne wieżyczki na Pałacu Wielkich Mistrzów. Po 1828 roku dobudowano kolejne piętro w przejętym przez prusaków kolegium jezuickim. Na należącym do pruskiego wojska Zamku Wysokim nie prowadzono żadnych prac poza zbudowaniem w 1842 roku na wieży głównej neogotyckiego zwieńczenia. Prace wykonane na Zamku Średnim w pierwszej połowie XIX wieku oceniano później krytycznie, ponieważ w wielu miejscach odbudowa ta była niepoparta badaniami i miała charakter fantazyjno-romantyczny. Znaczne kontrowersje wywołała także budowa w 1850 roku neogotyckiego szczytu nad Wielką Komturią na Zamku Średnim. W połowie XIX wieku wiele średniowiecznych baszt i murów zostało zniszczonych podczas adaptacji zamku na cele militarne armii pruskiej (np. Baszta Szarysz, Baszta Kęsa, Brama Północna), a przez Zamek Niski w 1857 przeprowadzono wiadukt mostu przez Nogat.

 Zamek na litografii Napoleona Ordy (1880)[11]

Od 1850 do około 1876 roku kierownictwo prac przejął Ferdinand von Quast, który krytykował formę wcześniejszych prac rekonstrukcyjnych na zamku. Od 1882 zamek był rekonstruowany przez Conrada Steinbrechta do jego śmierci w 1922 roku. W tym okresie rozpoczęto prace na Zamku Wysokim. Przywieziono wówczas na zamek wiele cennych dzieł sztuki gotyckiej, przede wszystkim z obszarów Prus krzyżackich (np. witraże z Torunia i Chełmna, tryptyk z Tenkitten, ale też z innych obszarów, np. gotycki ołtarz z Hamburga), wykonywano również liczne kopie zabytków i nowe aranżacje. W 1889 wieża otrzymała nowe zwieńczenie, wzorowane na wieżach katedry w Kwidzynie i kościoła w Prabutach[12]. Po wyburzeniu barokowego budynku kolegium jezuitów w 1890, w jego miejscu do 1896 roku zrekonstruowano nieistniejącą od XV wieku Wieżę Kleszą (w niewłaściwym miejscu[13]) oraz Domek Dzwonnika[14]. W 1896 roku zdemontowano bramę do miasta zbudowaną po rozbiorach. Po 1905 roku Steinrecht prowadził prace w Infirmerii, gdzie zamiast istniejących w średniowieczu trzech nadziemnych kondygnacji rozdzielonych drewnianymi stropami, wprowadził dwie sklepione kondygnacje, wykuwając nowe, nieistniejące wcześniej w tej fazie, okna. W 1912 roku od fundamentów odbudowano Basztę Wójtowską (północną) przy Bramie Głównej (Snycerskiej). Po 1915 roku na zamku średnim zmieniono kształt dachu nad zachodnią częścią Pałacu Wielkich Mistrzów. Steinbrecht nakazał także w 1919 roku zburzenie średniowiecznej wschodniej prostej ściany kaplicy prywatnej Wielkich Mistrzów (pw. św. Katarzyny) ze szczytem neogotyckim i oryginalnym sklepieniem z 1400 roku, zastępując je zamknięciem wielobocznym, które istniało od około 1330 roku, zanim wybudowano Pałac Wielkich Mistrzów, i które zmieniono około 1400 roku na zamknięte prosto. Prace te zakończono w 1922 roku tworząc widok na tę część dziedzińca Zamku Średniego w formie, która nigdy nie istniała. Zbudowano także przy północnej ścianie kaplicy nigdy nieistniejący w tym miejscu Dom Kapelana. Po śmierci Steinbrechta prace kontynuowano pod kierownictwem Bernharda Schmida. W 1921 roku zmieniono kształt dachu nad wschodnią częścią Pałacu Wielkich Mistrzów. W 1926 roku zrekonstruowano mury i wieże bollwerku Plauena, a w 1931 roku ukończono prace przy Bramie Nowej. W 1937 roku zrekonstruowano od poziomu gruntu Basztę nad Piekarnią[15].

W latach 30. XX wieku zamek był często wykorzystywany przez Niemców jako tło uroczystości nazistowskich. W zimie 1945 roku podczas walk o miasto z Armią Czerwoną, zamek został zamieniony w punkt oporu, co doprowadziło do wielkich zniszczeń. Walki trwały do 9 marca 1945 roku. Zburzone całkowicie zostały wschodnia część zamku wysokiego i średniego, wieża główna oraz kościół zamkowy. Zniszczenia szacowano na 50–60%.

Odbudowa po 1945 roku

Od 7 sierpnia 1945 zamek w Malborku był zarządzany przez Wojsko Polskie. Rozkazem Naczelnego Dowódcy WP 22 sierpnia w zamku w Malborku utworzono Oddział Muzeum Wojska Polskiego nr 1. 30 listopada 1950 dyrekcja Muzeum Wojska Polskiego przekazała Muzeum Ministerstwu Kultury i Dziedzictwa Narodowego. W 1951 roku zamek przekazano lokalnym władzom administracyjnym.

 Muzeum Zamkowe w Malborku

Pod koniec lat 50. XX w. ze względu na to, iż w trakcie II wojny światowej 50% zamku zostało zburzone, zaczęto planować rozbiórkę zamku. Ostatecznie zmieniono zdanie i powołano Społeczny Komitet Odbudowy Zamku. Rozpoczęła się trwająca wiele lat odbudowa zamku, podczas której starano się przywrócić mu kształt z okresu średniowiecza, usuwając błędne rekonstrukcje dokonane przez niemieckich konserwatorów sztuki (np. wimpergi nad oknami w kościele zamkowym). Pomocą okazały się dwa najstarsze obrazy zamku. Jeden z ok. 1480 roku, który wisiał w gdańskim Dworze Artusa, i drugi z 1536 roku z widokiem Malborka od strony zachodniej[16]. Od 1961 roku jest siedzibą nowo powołanego Muzeum Zamkowego. W latach 1962–1966 odbudowano dachy nad płn. i zach. skrzydłami zamku średniego. W 1966 roku rozpoczęto odbudowę kaplicy św. Anny. W 1967 roku odbudowano południowo-wschodni narożnik Zamku Wysokiego. W latach 1967–1968 zrekonstruowano Wieżę Główną w formie średniowiecznej. W latach 1973–1976 odbudowano zniszczoną prawie do fundamentów, Bramę Główną (Snycerską) na Przedzamczu. W latach 1980–1982 odbudowano Dom Podstarościego i Basztę Prochową. W 1993 roku zakończono odbudowę Karwanu i rozpoczęto odbudowę Baszty Trójściennej[17]. Cały czas też trwały prace konserwatorskie we wnętrzach zamkowych. W 1997 roku zamek krzyżacki w Malborku został zapisany na liście światowego dziedzictwa UNESCO. Został on wpisany na podstawie kryterium II, III, IV oraz określony jako budowla autentyczna i integralna[18]. Od kilkunastu lat organizowane są inscenizacje zdobywania zamku malborskiego przez wojska polsko-litewskie po bitwie pod Grunwaldem. W okresie od maja do września odbywają się tu też od wielu lat spektakle typu światło i dźwięk. Zamek w Malborku w 2007 r. w plebiscycie „Rzeczpospolitej” został uznany za jeden z siedmiu cudów Polski[19]. Na zamku nadal prowadzone są skomplikowane prace remontowe. W latach 2009–2013 odbudowano zniszczony w czasie wojny zespół Bramy Nowej. Na początku 2014 minister kultury przyznał dotację w wysokości prawie 26 mln zł na prace konserwatorskie na zamku, obejmujące remont zamkowego kościoła, kaplicy grobowej i jednej z baszt. Uzyskane środki pochodzą z Mechanizmu Finansowego Europejskiego Obszaru Gospodarczego i Norweskiego Mechanizmu Finansowego na lata 2009–2014[20].

Szacowany czas zwiedzania zamku z przewodnikiem wynosi 3–4 godziny.