Koncepcja i utworzenie Muzeum

Koncepcja budowy dużej placówki muzealnej poświęconej historii polskich Żydów narodziła się w 1993 roku wśród osób związanych ze Stowarzyszeniem Żydowski Instytut Historyczny w Polsce. Jedną z pomysłodawczyń utworzenia Muzeum była Grażyna Pawlak, ówczesna dyrektor Stowarzyszenia[1]. W 1995 roku miasto przekazało pod budowę placówki działkę na Muranowie.

Instytucja powstała na mocy umowy podpisanej 25 stycznia 2005 roku przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego, samorząd m.st. Warszawy oraz Stowarzyszenie Żydowski Instytut Historyczny. Placówka została wpisana do rejestru instytucji kultury miasta stołecznego Warszawy[2]. Jej tymczasowa siedziba mieściła się przy ul. Wareckiej 4/6.

W skład Komitetu Budowy Muzeum, któremu przewodniczył Marcin Święcicki, weszli m.in.

Władysław Bartoszewski, Henryka Bochniarz, Włodzimierz Cimoszewicz, Marek Edelman, Bronisław Geremek, Izabella Cywińska, abp Stanisław Gądecki, Ryszard Krauze, abp Henryk Muszyński, Krzysztof Piesiewicz, Gołda Tencer, Cezary Stypułkowski Andrzej Wajda[3].

Patronat nad tworzeniem Muzeum objął prezydent Aleksander Kwaśniewski, a na czele Międzynarodowego Komitetu Honorowego Muzeum stanął Szimon Peres[4].

Kontekst historyczny miejsca

Gmach nowego Muzeum powstał w centrum dawnej dzielnicy żydowskiej Warszawy, zwanej Dzielnicą Północną.

W latach 1784–1792 w miejscu, w którym obecnie znajduje się budynek Muzeum POLIN, wzniesiono monumentalny gmach Koszar Artylerii Koronnej zaprojektowany przez Stanisława Zawadzkiego. Budynek był też nazywany – od stacjonującego tam w latach 1815–1830 rosyjskiego Lejb-Gwardyjskiego Wołyńskiego Pułku – Koszarami Wołyńskimi[5]. Później mieściło się w nim więzienie wojskowe[6].

Ta część miasta od listopada 1940 roku aż do końca istnienia warszawskiego getta znajdowała się w granicach dzielnicy zamkniętej. W budynku dawnych koszar (ul. Zamenhofa 19) mieściły się m.in. siedziba V Rejonu Żydowskiej Służby Porządkowej i gettowe Biuro Przyjmowania Przesyłek Pocztowych[7]. W sierpniu 1942 roku, podczas wielkiej akcji deportacyjnej do Treblinki, do gmachu ze swojej siedziby przy ul. Grzybowskiej 26 przeniósł się warszawski Judenrat[8]. Po powstaniu w getcie warszawskim budynek znalazł się na terenie nowo utworzonego obozu koncentracyjnego KL Warschau[9]. Został rozebrany w 1965 roku, a w jego miejscu powstał skwer[5].

Po wojnie otoczenie gmachu Koszar Wołyńskich stało się głównym miejscem upamiętnienia warszawskiego getta. W 1946 roku odsłonięto tutaj pierwszy, a w 1948 roku – drugi pomnik Bohaterów Getta[10]. W latach 1949–1967 teren wokół placu, na którym znajdują się pomniki, został zabudowany blokami mieszkalnymi osiedla Muranów Północny, zaprojektowanego przez zespół architektów kierowany przez Wacława Eytnera[11]. W 1988 roku we wschodniej części placu ustawiono kilka bloków Traktu Pamięci Męczeństwa i Walki Żydów oraz zasadzono Drzewo Wspólnej Pamięci[12]. W 1995 roku przy drzewie odsłonięto pomnik Żegoty.

Podczas powojennej odbudowy Muranowa wyprostowano bieg ulicy Zamenhofa, która przed wojną od skrzyżowania z ulicą Pawią skręcała ukośnie na północ aż do zbiegu ulic Niskiej i Stawek[13]. Ponieważ gmach Muzeum jest przesunięty na wschód w stosunku do nieistniejącego gmachu koszar, jego północno-wschodnia część znajduje się na fragmencie ulicy Zamenhofa w jej przedwojennym biegu[14].

Konkurs na projekt budynku

Przed ogłoszeniem otwartego konkursu na projekt gmachu Muzeum Historii Żydów Polskich prowadzono rozmowy ze światowej sławy architektem Frankiem Gehrym. Nie osiągnięto jednak porozumienia, przede wszystkim w kwestiach finansowych[15].

Międzynarodowy konkurs architektoniczny, ogłoszony w lutym 2005 roku, był jednoetapowy, ale został poprzedzony tzw. prekwalifikacją kandydatów[16]. Spotkał się z bardzo dużym zainteresowaniem: zarejestrowało się w nim 245 architektów z 36 państw świata, m.in. 73 z Polski, 31 z Niemiec, 28 ze Stanów Zjednoczonych, 17 z Włoch, 15 z Izraela, 11 z Wielkiej Brytanii, 10 z Holandii, 9 z Francji, 6 z Austrii i 5 z Kanady[17].

Spośród 119 nadesłanych zgłoszeń, sąd konkursowy pod przewodnictwem Bohdana Paczowskiego wyłonił projekty 11 zespołów, którymi kierowali architekci:

Andrzej Bulanda (Bulanda i Mucha Architekci, Polska), David Chipperfield (David Chipperfield Architects, Wielka Brytania), Marek Dunikowski (DDJM Biuro Architektoniczne), Peter Eisenman (Peter Eisenman Architects, Stany Zjednoczone), Zvi Hecker (Zvi Hecker Architect, Izrael/Niemcy), Kengo Kuma (Kengo Kuma & Associates, Japonia), Daniel Libeskind (Studio Daniel Libeskind, Stany Zjednoczone), Rainer Mahlamäki (Lahdelma & Mahlamäki Architects, Finlandia), Josep Luis Mateo (MAP Architects, Hiszpania), Jesus Hernandez Mayor (Casanova+Hernandez Architects, Hiszpania) Gesine Weinmiller (Weinmiller Architekten, Niemcy)[17][18].

Nowy budynek miał być funkcjonalny, nowoczesny oraz rozpoznawalny i charakterystyczny w formie, aby mógł stać się jednym z symboli współczesnej Warszawy[19]. Został pomyślany jako miejsce ukazujące dorobek kultury żydowskiej, ale jednocześnie nie mógł zdominować pomnika Bohaterów Getta, który miał pozostać punktem odniesienia dla całego otaczającego go terenu[19]. Aby jak najmniej ingerować w przestrzeń, do której przyzwyczaili się mieszkańcy, budynek mógł zająć jedną trzecią powierzchni placu i nie mógł być wyższy od otaczających go bloków mieszkalnych[20]. Architekci musieli również uwzględnić w swoich projektach wymogi dotyczące wystawy stałej[15].

Konkurs rozstrzygnięto 30 czerwca 2005 roku. Pierwszą nagrodę otrzymał zespół Lahdelma & Mahlamäki, a trzy równorzędne wyróżnienia – Zvi Hecker, Kengo Kuma oraz Daniel Libeskind[19][21]. Było to pierwsze zwycięstwo fińskiej pracowni w konkursie zagranicznym[22].

Budowa

Polskim partnerem Lahdelma & Mahlamäki została pracownia Kuryłowicz & Associates[23].

We wrześniu 2006 roku w miejscu, w którym miało powstać Muzeum POLIN, naprzeciwko pomnika Bohaterów Getta, stanęła instalacja artystyczna „Namiot” (nazywana także ohelem). Instalacja, wybrana w drodze konkursu spośród 29 prac, stworzona przez warszawską grupę projektową Centrala, pełniła funkcję punktu informacyjnego o powstającym Muzeum, miejsca wystaw plenerowych oraz innych wydarzeń artystycznych[24].

26 czerwca 2007 roku prezydent Lech Kaczyński, minister kultury Kazimierz Michał Ujazdowski, prezydent Warszawy Hanna Gronkiewicz-Waltz, przewodniczący Stowarzyszenia ŻIH Marian Turski oraz pierwszy darczyńca Wiktor Markowicz z USA (któremu towarzyszyli Zygmunt Rolat i Tad Taube) podpisali akt erekcyjny pod budowę Muzeum. Sygnatariuszami tego dokumentu byli także przedstawiciele komitetów z wielu krajów wspierających budowę instytucji, w tym przewodniczący Polskiego Komitetu Wspierania Budowy Muzeum Marcin Święcicki oraz przewodniczący organizacji żydowskich z Polski.

Generalnym wykonawcą budynku została spółka Polimex-Mostostal, a inwestorem zastępczym – Stołeczny Zarząd Rozbudowy Miasta[25]. Umowa z generalnym wykonawcą została podpisana 17 czerwca[26], a uroczysta inauguracja budowy odbyła się 30 czerwca 2009 roku[27].

Pozwolenie na użytkowanie poziomu -2 Muzeum, na którym znajduje się wystawa stała, uzyskano 13 grudnia 2013 roku[28].

Budżet projektu

Łączny koszt budowy gmachu, wyposażenia i stworzenia wystawy stałej Muzeum wyniósł ok. 320 milionów złotych[29][30].

Stowarzyszenie Żydowski Instytut Historyczny, dzięki wsparciu ponad 500 darczyńców z całego świata[31], w ciągu 15 lat przekazało 140 milionów złotych, przede wszystkim na zaprojektowanie i wykonanie wystawy stałej[30]. Kolejne 20 milionów złotych SŻIH przeznaczyło na działalność Muzeum[32]. Po 90 milionów złotych przekazały: miasto stołeczne Warszawa oraz Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego[33]. Aby wesprzeć rozwój Muzeum w lipcu 2005 roku Rada Ministrów ustanowiła program wieloletni na lata 2006–2009 pod nazwą „Budowa Muzeum Historii Żydów Polskich”, który we wrześniu 2009 roku został przedłużony na kolejne trzy lata[34]. Ze środków publicznych finansowana jest także bieżąca działalność placówki.

Muzeum wsparły osoby prywatne, przedsiębiorstwa i organizacje z całego świata. Dwie największe darowizny w wysokości 20 milionów złotych i 7 milionów dolarów przekazali odpowiednio Jan Kulczyk i Tad Taube (poprzez Taube Foundation for Jewish Life and Culture i Koret Foundation)[35][36]. Darowizna Jana Kulczyka, przeznaczona na sfinansowanie wystawy stałej oraz objęcie patronatu nad nowoczesnym audytorium, była największą jednorazową donacją na rzecz Muzeum[36].

Nagrody architektoniczne

W 2008 roku projekt budynku Muzeum Historii Żydów Polskich autorstwa Lahdelma & Mahlamäki otrzymał nagrodę the Chicago Athenaeum International Architecture Award[37].

W 2013 roku budynek został nagrodzony Eurobuild Awards w kategorii Najlepszy Projekt Architektoniczny Roku (Polska)[38].

W 2014 roku gmach Muzeum Historii Żydów Polskich otrzymał nagrodę roku 2013 Stowarzyszenia Architektów Polskich (SARP) oraz nagrodę Stowarzyszenia za najlepszy obiekt architektoniczny wzniesiony ze środków publicznych. W uzasadnieniu można przeczytać[25]:

W tym samym roku budynek otrzymał także nagrodę Stowarzyszenia Architektów Fińskich (SAFA) – Finlandia[39]. Znalazł się także wśród pięciu finalistów Nagrody Architektonicznej „Polityki” za 2013 rok i zwyciężył w plebiscycie internautów[40].

W 2016 roku Muzeum otrzymało nagrodę Europejskiego Muzeum Roku (European Museum of the Year, EMYA)[41], a także Czeską Nagrodę Architektoniczną Stavba Roku[42].

Otwarcie

Budynek został udostępniony publiczności 19 kwietnia 2013 roku[43][44]. To tzw. małe otwarcie było związane z obchodami 70. rocznicy wybuchu powstania w getcie warszawskim[45][46].

28 października 2014 roku prezydenci: Polski – Bronisław Komorowski i Izraela – Re’uwen Riwlin uroczyście otworzyli wystawę stałą „1000 lat historii Żydów polskich”. W wydarzeniu wzięli także udział m.in. premier Ewa Kopacz, marszałek Sejmu Radosław Sikorski, marszałek Senatu Bogdan Borusewicz oraz prezydent Warszawy Hanna Gronkiewicz-Waltz[47].

Według szacunków Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego liczba zwiedzających muzeum miała wynieść co najmniej 250 tys. osób rocznie[48]. W pierwszym roku wystawę obejrzało 350 tys. osób, z czego 86% stanowili Polacy[49].