Պատմություն

Այսպիսի հուշահամալիրի կառուցման մասին սկսեցին խոսել դեռևս 60-ականների սկզբին՝ Յակոբ Զարոբյանի նշանակումից հետո։ Յակոբ Զարոբյանը ՀԿԿ Կենտկոմի առաջին քարտուղարն էր, արդինցի էր, որը իր ընտանիքի հետ 1914-ին գաղթել էր Ուկրանիա։ 1962 թվականին Զարոբյանը հանդիպել է Լիբանանի հայ հասարակական գործիչ Անդրանիկ Ծառուկյանի հետ և քննարկել հուշահամալիրի կառուցումը, որը դեռևս հրապարակման ենթակա չէր։ 1964 թվականի հուլիսի 16-ին Մարքսիզմ-լենինիզմի ինստիտուտի Հայկական մասնաճյուղի տնօրեն Ծ․ Աղայանի, ՀԽՍՀ ԳԱ Արևելագիտության սեկտորի վարիչ Հ․ Ինչիկյանի և ՀԿԿ Կենտկոմի գաղափարախոսության բաժնի վարիչի տեղակալ Ջոն Կիրակոսյանի ստորագրությամբ Կոմկուսի նախագահությանը գաղտնի նամակ է ուղարկում Եղեռնի 50-ամյակը նշելու վերաբերյալ։ Այս նամակում հեղինակներն առաջարկում էին կառուցել «առաջին համաշխարհային պատերազմում հայ ժողովրդի զոհերի հուշարձանը», որը պետք է խորհրդանշեր հայ ժողովրդի վերածնունդը[1]։

1965 թվականին լրանում էր հայոց ցեղասպանության 50-ամյա տարելիցը։ 1964 թվականի դեկտեմբերի 13-ին ՀԿԿ Կենտրոնական կոմիտեի առաջին քարտուղար Յակով Զարոբյանը դիմում է ԽՄԿԿ Կենտկոմին այդ տարելիցը նշելու և Երևանում առաջին համաշխարհային պատերազմում զոհված հայ նահատակներին նվիրված հուշակոթող կանգնեցնելու համար։ Ձևակերպումը շատ ընդհանուր էր, իսկ իրականում այն նվիրվելու էր Հայոց ցեղասպանության զոհերի հիշատակին և պետք է խորհրդանշեր հայ ժողովրդի վերածնունդը։

1965 թվականի մարտի 16-ին ՀԽՍՀ Նախարարների Խորհուրդը որոշում է կայացնում «1915 թվականի եղեռնի զոհերի հիշատակը հավերժացնելու համար կոթող կառուցելու» մասին[2]։

Հանրապետությունում հայտարարվում է մրցույթ։ Ներկայացված 70 նախագծերից հաղթող է ճանաչվում Արթուր Թարխանյանի և Սաշուր Քալաշյանի նախագիծը։ Շինարարական աշխատանքներն սկսվում են, երբ ՀԿԿ Կենտրոնական կոմիտեի առաջին քարտուղարն արդեն Անտոն Քոչինյանն էր[1]։

Ճարտարապետ Վան Խաչատուրին կանչում է Սամել Սաֆարյանը և առաջարկում նրան իր արվեստանոցի երիտասարդ ճարտարապետներ Արթուր Թարխանյանի և Սաշուր Քալաշյանի հետ մասնակցել գաղտնի մրցույթին։ Առաջին նախագիծը հարթակի մեջ 9 մետր խորության վրա գտնվող հսկայական խաչ էր՝ մեծ գերեզմանի տեսքով, կողքը`զանգակատուն։ Ճարտարապետները ցանկանում էին նաև շրջակայքը նմանացնել Դեր-Զորի անապատին։ Այս տարբերակը, սակայն, մերժվում է, քանի որ հուշարձանը պետք է խորհրդանշեր ոչ թե Ցեղասպանությունը, այլ հայերի վերածնունդը։ Երկրորդ տարբերակը, որը նման էր այժմյան հուշահամալիրին, հաղթում է նախագիծը։ Մրցույթից ընտրվեց «ՀՍՍՌ դրոշակ» անվամբ ծածկագրով նախագիծը։ 1965 թվականի սեպտեմբերի 25-ին Հայպետնախագիծ ինստիտուտից տված N 292 հրամանի համաձայն՝ նկարիչ-քանդակագործ  Վան Խաչատուրը նշանակվեց հուշահամալիրի ճարտարապետական խմբի ղեկավար[2]։

1965 թվականի ապրիլի 24-ին՝ Ցեղասպանության 50-րդ տարելիցին, Երևանում կազմակերպվեցին զանգվածային ցույցեր, որով սկիզբ դրվեց Հայոց ցեղասպանության միջազգային ճանաչմանը և առաջին անգամ ՀԽՍՀ-ում նշվեց Ցեղասպանության հիշատակի օրը[2]։ Դրանց արդյունքում արդեն ՀՍՍՀ Մինիստրների Խորհրդի կողմից 1965-ի մարտի 16-ին վավերացված հուշարձան կանգնեցնելու որոշումն սկսեց կենսագործվել 1966-ին։ Հուշակոթողի շինարարությունն ընթանում էր դանդաղ, և ժամանակին չավարտելու տագնապ կար։ Շինարարության պատասխանատու է նշանակվում Երևանի քաղաքային կոմիտեի նորընտիր քարտուղար Կարեն Դեմիրճյանը։ Աշխատանքները լավագույն ձևով կազմակերպելու, շինանյութերի մատակարարումն ապահովելու շնորհիվ իրադրությունը փոխվում է[1]։

Հուշահամալիրը կառուցվեց ռեկորդային արագությամբ՝ երկու տարում։ Հուշահամալիրի շինարարական աշխատանքները ղեկավարեց Արտուշ Օրդուխանյանը։ Հուշարձանի շինարարությունն ավարտվեց 1967-ին, և հանդիսավոր բացումը տեղի ունեցավ 1967 թ. նոյեմբերի 29-ին։ Հանրապետության ղեկավարությունը ՀԿԿ Կենտրոնական կոմիտեի առաջին քարտուղար Անտոն Քոչինյանի գլխավորությամբ այցելեց Ծիծեռնակաբերդ, ծաղկեպսակ դրվեց հուշարձանին, տեղի ունեցավ միտինգ, որից հետո Անտոն Քոչինյանը վառեց հուշարձանի անմար կրակը։

Հուշահամալիր

Հուշահամալիրը դարձել է համայն հայության ուխտատեղի։ Ամեն տարի ապրիլի 24-ին հարյուր հազարավոր հայեր և օտարազգիներ բարձրանում են այստեղ՝ հարգանքի տուրք մատուցելու 1915 թվականին Օսմանյան կայսրության տարածքում թուրքական կառավարության իրագործած Հայոց Ցեղասպանության զոհերին։ Երևանում բազմաթիվ մարդիկ այցելում են Ծիծեռնակաբերդի հուշարձան և ծաղիկներ են դնում հավերժական կրակի մոտ։

Երեք կոթողից բաղկացած հուշահամալիրը զբաղեցնում է 4500 քմ տարածք։ Ձախ կողմից ձգվում է 100 մետր երկարությամբ հուշապատը։ Կենտրոնում գտնվում է 30 մ տրամագծով հավերժության տաճարը՝ դեպի կենտրոն խոնարհված 12 հսկա բազալտե մույթերով։ Այցելուներին դեպի տաճարի սրահը և հավերժական ջահն են տանում հարթակից իջնող անսովոր բարձր աստիճանները, որոնք կարծես պարտադրում են խոնարհվել Եղեռնի զոհերի հիշատակի առջև։ Քիչ հեռու վեր է խոյանում 40 մ բարձրությամբ «Վերածնվող Հայաստան» հուշասյունը՝ խորհրդանշելով հայ ժողովրդի վերածննդի գաղափարը[3]։

Բազալտով սալարկված հրապարակում կառուցվել է համալիր, որի տարածական հորինվածքի գերիշխող ծավալներն են Հիշատակի դահլիճը և Վերածննղի կոթողը։ Հուշարձանի լուծումը պարզ է և արտահայտիչ։ Հիշատակի դահլիճը բազալտե տասներկու թեքադիր մույթերով պարփակված տարածություն է. կենտրոնում՝ զոհերի հիշատակի Հավերժական կրակը։ Մույթերը ստորին մասերով միմյանց են մերձենում սանդուղքներով, որոնք բոլոր կողմերից իջնում են դահլիճ, ուր Հավերժական կրակին խոնարհված «վշտագին» մույթերի շրջապատը մեծապես համակում է հուզական ներգործությամբ։ Հիշատակի դահլիճին հակադրված է Հայաստանի վերածնունդը խորհրդանշող վերասլաց և սրածայր բրգատիպ կոթողը։ 44 մետր բարձրությամբ սյունը նշանավորում է հայ ժողովրդի վերածնունդը։ 12 քարե սալերը դասավորված են շրջանագծով։ Հուշարձանի շուրջը տարածվող այգում գտնվում է 100 մետրանոց պատ, որի վրա փորագրված են այն քաղաքների և գյուղերի անունները, որոնցում տեղի են ունեցել ջարդեր[3]։

1995 թվականին հուշահամալիրի տարածքում բացվեց փոքր ստորգետնյա թանգարան, որտեղ կարելի է գտնել տեղեկություններ 1915 թվականի իրադարձությունների մասին։ Մասնավորապես թանգարանում ներկայացված են գերմանացի լուսանկարիչների (թուրքերի դաշնակիցները «Առաջին համաշխարհային պատերազմում»), այդ թվում՝ Արմին Վեգների մի շարք լուսանկարներ և որոշ հրատարակություններ։ Թանգարանին մոտ գտնվում է մի պուրակ, որտեղ օտարերկրյա պաշտոնյաները Ցեղասպանության զոհերի հիշատակին տնկում են ծառեր։ Համալիրի մոտ կանգնեցվել է ոչ մեծ խաչքար (քանդակագործ՝ Ս. Հակոբյան)՝ ի հիշատակ 1988 թվականին Սումգայիթում կազմակերպված հայերի ցեղասպանության զոհերի։

Սգո պատը (հուշապատը) նախագծելիս ճարտարապետ Վան Խաչատուրը ցանկանում էր Եղեռնի պատկերներով քանդակներ, իսկ Քոչինյանը պահանջում էր վերածնունդ խորհրդանշող քանդակներ։ Քանդակագործի մտահաղացմամբ Սգո պատը պետք է խորհրդանշեր Դեր Զորի անապատի ճանապարհը։ Հուշահամալիրը, սակայն, բացվել է առանց սգո պատի քանդակների, քանի որ, վերջիվերջո, ճարտարապետը որոշել է չանել որևէ սյուժետային պատկեր[2]։

Ծիծեռնակաբերդ զբոսայգու վերակառուցման նախագիծ

Ծիծեռնակաբերդի այգու բարեկարգման նախագծի խնդիրը այգու՝ այցելուների տարբեր խմբերի կարիքներին համապատասխանող մշակութային, զվարճանքի և սպորտային միջոցառումների կազմակերպումն էր։ Վերը նշված խնդիրների լուծման նպատակով այգին բաժանվում է մի քանի գոտիների`

վարչական գոտի գլխավոր ծառուղու կենտրոնական գոտի, որը կազմակերպված է այցելուների հիմնական հոսքի շարժման համապատասխան հուշահամալիրի գոտի, որի կենտրոնում կառուցված է Եղեռնի հուշարձանը՝ խորհրդանշելով այն ճշմարտությունը, որ Հայաստանը թանգարան է բաց երկնքի տակ այգում նախատեսվում էր կառուցել հին հայկական ճարտարապետության բաց թանգարան, որտեղ հավաքվելու են ամբողջ Հայաստանով մեկ սփռված հուշարձանների և խաչքարերի մեծ քանակությամբ բեկորներ, և որոնք ոչ միշտ կարող են պահպանվել, իսկ խաչքարերի տարածքի հյուսիսային մասում կառուցվելու էր թանգարան-հուշահամալիր ակտիվ հանգստի գոտի, որը բացվելու էր դեպի Հրազդանի ձորը և քաղաքի հետ կապվում է ուղղահայաց տրանսպորտի և ճոպանուղու միջոցով սպորտային գոտի՝ իր կառույցներով, հրապարակներով և ջրային կենտրոնով լուռ հանգստի գոտի, որը նախատեսվում էր այգու արևմտյան կողմում[4]։↑ 1,0 1,1 1,2 Ռիմա Դեմիրճյան, «Հիշատակ», Երևան, 2012 ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 «Ծիծեռնակաբերդ. Հուշակոթողի մասին միֆերն ու իրական պատմությունը»։ newmag։ 2017-04-24։ Արխիվացված է օրիգինալից 2019-11-03-ին։ Վերցված է 2019 թ․ նոյեմբերի 3  ↑ 3,0 3,1 Արտավազդ Թարխանյանի անձնական արխիվային նյութեր ↑ Գուրգեն Մուշեղյանի անձնական արխիվ