Էջմիածնի Մայր Տաճար

Պատմություն Հիմնադրում և ստուգաբանություն

Գրիգոր Լուսավորչի քանդակը

Ըստ ավանդության տաճարը կառուցվել է 301-303 թվականներին[1][Ն 1] արքայական ապարանքների մոտ՝ Վաղարշապատ քաղաքում՝ հեթանոսկան տաճարի տեղում[3][Ն 2]: Հայաստանն առաջին երկիրն է աշխարհում, որը 301 թվականին՝ Տրդատ Գ-ի օրոք, քրիստոնեությունը ընդունեց որպես պետական կրոն[Ն 3]: Ըստ Ագաթանգեղոսի Հայոց պատմության (մոտ 460)՝ գիշերային մենության մեջ, մտորումներով տարված Լուսավորիչը մի հիասքանչ տեսիլք տեսավ. Աստծու միածին որդին իջավ երկնքից և ոսկե մուրճով հարվածեց գետնին՝ ցույց տալով այն վայրը, ուր պետք է կառուցվեր Էջմիածնի Սուրբ Տաճարը[Ն 4]։ Այստեղից էլ առաջացել է «Էջմիածին» անունը, այսինքն` էջ (գրաբար)՝ իջավ ←Միածինը[15][16]։ Սակայն Էջմիածին եզրը չի օգտագործվել մինչև 15-րդ դարը[1]։ Ավելի վաղ աղբյուրները տաճարը կոչում են Վաղարշապատի Կաթողիկե եկեղեցի[17][18] կամ պարզապես Կաթողիկե[5][Ն 5]: Կաթողիկե Սուրբ Էջմիածնի տոնը նշվում է Սբ. Զատիկից 64 օր հետո կամ Հոգեգալստյան կիրակիին հաջորդող երկրորդ կիրակին։ Տոնի օրը մատուցվում է Սուրբ Պատարագ, իսկ ժամերգությունների ընթացքում այլ շարականների հետ երգվում է նաև նշանավոր «Էջ Միածինն ի Հօրէ» շարականը, որը գրել է 8-րդ դարի կաթողիկոս Սահակ Ձորափորեցին։ Շարականը Գրիգոր Լուսավորչի տեսիլքի և տաճարի կառուցման մասին է[19]։ Տաճարի սկզբնական շենքը մասամբ փայտաշեն էր, որով հեշտությամբ ենթարկվել է բնական և քաղաքական երևույթների պատճառած ավերումներին։ Այժմյան գոյություն ունեցող շենքի մանրամասն մասնագիտական քննությունից պարզ երևում է, որ նախկին 303 թվականին հիմնարկված շենքը միանգամայն գոյություն չունի[20]։

Տաճարի տեսքը 4-րդ դարում՝

ըստ Ալեքսանդր Սահինյանի (1966)[21]

1955-1956 և 1959 թվականների Ալեքսանդր Սահինյանի ղեկավարած հնագիտական պեղումների ընթացքում Այժմյան կառույցի տակ հայտնաբերվեցին 5-րդ դարի շինության մնացորդներ, գմբեթակիր մույթերի խարիսխների տակ՝ ավելի վաղ ժամանակվա խարիսխներ, սալահատակի մնացորդներ, հիմքեր, իսկ ավագ խորանի ներսում՝ հնագույն աբսիդի մի քանի շար, կենտրոնում՝ պարսիկների ստեղծած ատրուշան[3][5]։ Հիմնվելով այս հետազոտությունների վրա՝ Սահինյանը եզրակացրեց, որ նախնական կառույցը եռանավ[22] բազիլի[3] հորինվածք ուներ՝ Տեկորի, Աշտարակի և Ապարանի եկեղեցինների նման[23]։ Սակայն այլ գիտնականներ մերժել են Սահինյանի տեսակետը․ Սուրեն Երեմյանը և Արմեն Խաչատրյանը կարծում էին, որ տաճարը ուղղանկյուն, քառամույթ գմբեթավոր է եղել[22], Վահան Գրգորյանը առաջարկել է «ծայրահեղ տեսություն»[24], ըստ որի տաճարը ի սկզբանե կառուցվել է ներկայիս տեսքով[22]։

Վերակառուցում և անկում

Տաճարի հատակագիծը 5-րդ դարի վերակառուցումից հետո

Ըստ Փավստոս Բուզանդի՝ 360-ականների (մոտ 363) Շապուհ Բ-ի (309-379) հարձակման ժամանակ տաճարը և Վաղարշապատ քաղաքը գրեթե ամբողջությամբ ավերվել են[25][26][27][Ն 6]: Ներսես Մեծ (353–372) և Սահակ Պարթև (388–439) կաթողիկոսների օրոք կատարվում են մի քանի վերանորոգումներ։ Սակայն երկրի ծանր տնտեսական կացության պատճառով շինարարական աշխատանքները կրել է խիստ անհրաժեշտ մասնակի վերանորոգումների բնույթ[4]։

387 թվականին Հայաստանը բաժանված էր Հռոմեական կայսրության և Սասանյան Պարսկաստանի միջև։ Երկրի արևելյան մասը, որտեղ գտնվում է Էջմիածինը, կառավարում էին Պարսկաստանին ենթարկվող վասալ արքաները մինչև 428 թվականը, երբ կործանվեց Հայկական թագավորությունը[29]։ 450 թվականին հայերին զրադաշտականություն պարտադրելու փորձերի ժամանակ Հազկերտ Բ-ն տաճարում կառուցել է կրակարաններ[30]։ 1950-ականների պեղումների ժամանակ արևելյան մատուռի խորանի տակ հայտնաբերվել է կրակարանի խարույկը[30]

Մինչև 5-րդ դարի վերջին քառորդը տաճարը կիսաքանդ էր[31]։ Ըստ Ղազար Փարպեցու՝ տաճարը վերակառուցել է մարզպան Վահան Մամիկոնյանը 483-484 թվականներին[32], երբ Հայաստանում իրավիճակը պարսից դեմ մղած կրոնական ազատության համար պայքարից հետո համեմատաբար հանգիստ էր[33][32]։ Հետազոտողների մեծ մասը կարծում է, որ 5-րդ դարի վերակառուցումից հետո Էջմիածնի Մայր տաճարը ստացել է իր այժմյան հատակագծային և ծավալատարածական հորինվածքը և տաճարի հյուսիսային, հարավային ու արևելյան ճակատների ներսից կիսաշրջանաձև, դրսից բազմանիստ խորանները հավելվել են Վահան Մամիկոնյանի կողմից[31][Ն 7]։ Հին շենքը ամբողջովին քանդելով՝ վերակառուցել է Վահան Մամիկոնյանը 483 թվականին Հայաստանի մարզպան նշանակվելուց հետո։ Վահան Մամիկոնյանը նախկին եկեղեցական հատակագծային ձևերից տարբերվող ոճով է կառուցել նոր շենքը, որը բացի մի քանի աննշան արևմտյան ճաշակի մանրամասնություններից, ինչպես ֆրոնտոններ, պսակի ձևերը, տաճարի ընդհանուր երևույթը և շինարարական կերպերը, զուտ արևելյան հատկանիշ ունի[20]։

Չնայած նրան, որ 460-470-ական թվականներին (կամ 484[35][36]) կաթողիկոսի նստավայրը տեղափոխվել է Դվին[37], տաճարը երբեք չի կորցրել իր կարևորությունը, և մնացել է «Հայ եկեղեցու մեծագույն սրբավայրերից մեկը»[38]։ Նախքան 15-րդ դարը արված վերջին հայտնի վերանորոգումները արել են կաթողիկոս Կոմիտաս Ա Աղցեցին 618 թվականին (ըստ Սեբեոսի) և Ներսես Գ Տայեցին[26][5]։ Կոմիտաս կաթողիկոսը հարակից վերանորոգումների հետ մաշված ու հնացած փայտյա գմբեթի փոխարեն կառուցել է քարե գմբեթ։ Իսկ Ներսես կաթողիկոսը տաճարը ընդարձակելու դիտավորությամբ, չորս կողմից քառակուսի պատերի մեջ ամփոփված աբսիդները արտաքին պատերից դուրս հանեց։ Տաճարի հատակագիծն իր վերջնական ձևը ստացավ 7-րդ դարում[20]։ 982 թվականին արաբ Աբլհաճ Ամիրան գմբեթի վրայից իջեցրել է խաչը[39]։ 7-15 դարերում կատարված վերանորոգումների մասին գրեթե պատմական տվյալներ չկան։ Մոտ տասը դար (բացի Կոմիտասի և Ներսես 3-րդի կատարած շինությունները 7-րդ դարում), այս շենքը անխնամ է մնացել, մինչև կաթուղիկոսական աթոռի Էջմիածին փոխադրվելը։ Այս շրջանում ոչ մի պատմագրական հիշատակություն չկա Էջմիածնի տաճարի վերանորոգման կամ շինարարության մասին[20]։

Հետագա անտեսման տարիներին տաճարի վիճակը այնքան էր վատացել[40], որ արքեպիսկոպոս Ստեփանոս Օրբելյանը 1300 թվականին գրել է իր նշանավոր «Ողբ ի դիմաց Կաթողիկէին» պոեմը[Ն 8]: Պոեմում, որը նկարագորւմ է Հայաստանի և Կիլիկյան Հայաստանի վրա մոնղոլական և մամուլական հարձակումների հետևանքները, Օրբելյանը Էջմիածնի տաճարը բնութագրում է որպես սգավոր կին, ով խորհում է իր նախկին շքեղության մասին և հորդորում է իր զավակներին վերադառնալ հայրենիք և վերականգնել իր փառքը[42]:

Վերածննդից մինչև թալան

1441 թվականի մայիսի 25-ին` Համբարձման տոնի օրը, Թովմա Մեծոփեցու, Հովհաննես Հերմոնացու և այլոց ջանքերով մի քանի հարյուր հոգևորականների մասնակցությամբ Էջմիածնում տեղի ունեցած ազգային-եկեղեցական ժողովի ժամանակ վճռվեց Հայրապետական Աթոռը Սիսից Էջմիածին տեղափոխել[43]։ 1441-1443 թվականներին կաթողիկոս Կիրակոս Ա. Վիրապեցին վերակառուցել է տաճարը[26]։ Այդ ժամանակ Էջմիածինը Կարա-Կոյունլուների պետության տիրապետության տակ էր, բայց 1502 թվականին Սեֆյանները Հայաստանի որոշ մասերի, ներառյալ Էջմիածնի վրա տիրապետություն հաստատեցին և Հայ եկեղեցուն որոշ արտոնություններ տվեցին[44]։

16-17-րդ դարերում Հայաստանը Օսմանյան կայսրության և Պարսկաստանի հակամարտություններից շատ էր տուժում։ Օսմանյան կայսրության դեմ 1603-1618 թվականների պատերազմի ընթացքում Շահ Աբբաս Առաջինի կողմից Պարսկաստան է բռնագաղթեցվում ավելի քան 350,000 հայ[45][46]։ 1604 թվականին Էջմիածինը թալանվում է[44]։ Շահն ուզում էր «ցրել հայերի՝ հայրենիք վերադառնալու հույսերը»[47]՝ հայերի կրոնական կենտրոնը Իրան տեղափոխելով[48] և «Պարսկաստանում հզոր հայկական ներկայություն պահպանելով»[49]։ Նա ցանկացել է Էջմիածնի Մայր տաճարը ամբողջապես քանդել, նրա քարերը տեղափոխել Պարսկաստան և այնտեղ կառուցել նոր տաճար[48]։ Սակայն հետագայում որոշվեց կենտրոնական Իրանի Սպահան քաղաքի Նոր Ջուղա թաղամաս տանել միայն «նշանավոր» քարերը (4 անկյուններից, պատարագի սուրբ սեղանը, Քրիստոսի իջման տեղի քարը, մկրտության ավազանը, բեմի քարերից, քարե աշտանակներ և այլն, Հայ եկեղեցու ամենասուրբ[50] մասունքը՝ Գրիգոր Լուսավորչի աջ ձեռքը)[33]։ Մասունքները տեղավորվեցին 1611 թվականին կառուցված Ջուղայի Սուրբ Գևորգ եկեղեցում[47][51]։ Շահ Աբասը նույնիսկ տաճարն առաջարկել է Հռոմի Պապին[52]։

Տաճարը 1670-ականներին՝ ըստ ֆրանսիացի ճանապարհորդ Ժան Շարդենի[53]

17-18-րդ դարեր

1627 թվականից Մովսես Գ Տաթևացի կաթողիկոսի օրոք վերանորոգվեցին գմբեթը, ծածկը, հիմքերը, սալահատակը, կառուցվեցին արտաքին նոր պարսպապատեր, հյուրանոց, խուցեր, առաստաղը, սեղանատուն[33][5][33]։ Այս մասին Առաքել Դավրիժեցին հետևյալ նկարագիրն է տվել.

«Ըստ ամենայնի դատարկված է տաճարը, և կողոպտված յուր զարդերը, ոչ գիրք կար և ոչ զգեստներ, այդ պատճառով ոչ մի ժամասացություն չէր լինում, պատահական անցավոր ճանապարհորդների համար մի մահմեդական ձեթի ճրագ վառելով բեմի վրա կդներ, որպեսզի իրեն ողորմություն տան։ Հատակի սալերը ամբողջովին քանդված էին, և մեծամեծ լուսամուտները բաց էին մնում առանց վանդակի և փեղկի, որով թռչունները մտնում էին ներս և աղտոտություններով լցնում։ Իսկ դրսի կողմից կաթուղիկեի գլուխը, տանիքը և պատերի երեսները ամբողջովին քարուքանդ եղած և քարերը թափված էին գետին՝ գետնի սալերը ևս ջարդելով և փչացնելով։ Մի ժամանակ տաճարին կից շինություններ էին շինված ու հետո քանդված, որով փլատակների կույտը մինչև յոթը կանգուն բարձրացած էր տաճարի շուրջը»[20]։

833 թվականին Էլի Սմիթը գրում է՝ «Ամբողջ տարածքը շրջապատված է բարձր շրջանաձև աշտարակներով կողաշարված պատով, որն արտաքնից ամրոցի է նմանվում։»[54]։ Դուգլաս Ֆրեշֆիլդը 1869 թվականին գրում է՝ «Կուսանոցն ու տաճարը գտնվում են ամրացված մեծ պարսպի ներսում» և պնդում է, որ այն «դիմադրել է անհավատների բազմաթիվ հարձակումներին»[55]։

Նորոգման աշխատանքները դադարեցվել են 1635-1636 թվականների Օսմանա–սեֆյան պատերազմի պատճառով, որի ընթացքում տաճարը անփոփոխ է մնացել[5]։ Նորոգման աշխատանքները վերսկսվել են Փիլիպոս Ա Աղբակեցի կաթողիկոսի օրոք, ով բոլոր փայտաշեն կառույցները, որոնք ավերված էին, նորոգում ու կառուցում է հիմնովին, քարով և աղյուսով կառուցում է Մայր տաճարի արևելյան խցերը, ամառային սեղանատունը, եկեղեցու առջևի սալահատակը, հարավային կողմի ձիթհանը[5]։ Այս ընթացքում բազմաթիվ հայկական եկեղեցիներում ավելացել են զանգակատներ[34]։ 1654 թվականին նա սկսում է Մայր տաճարի արևմտյան թևում կառուցել զանգակատուն, որի շինարարությունը ավարտվել է 1658 թվականին՝ կաթողիկոս Հակոբ Դ Ջուղայեցու օրոք[33][26]։ Տասնամյակներ անց՝ 1682 թվականին, կաթողիկոս Եղիազար Ա Այնթափցին տաճարի տանիքին կառուցում է ևս երեք զանգակատուն՝ արևելյան, հյուսիսային և հարավային կողմերում[26][5]։ 1771 թվականին Մայր Աթոռում Սիմեոն Երևանցու ջանքերով հիմնվում են առաջին տպարանը, ապա թղթի գործարանը (1776 թ.)[56][57][26]։

Մայր տաճարի վերանորոգումները շարունակվել են 18-րդ դարում։ 1720 թվականին կաթողիկոս Աստվածատուր Ա Համադանցին և 1777-1783 թվականներին Սիմեոն Ա Երևանցին տաճարի պահպանման համար աշխատանքներ են ձեռնարկել[5]։ Սիմեոնի օրոք տաճարն ամբողջությամբ պարսպապատվել և առանձնացվել է Վաղարշապատ քաղաքից[1]։ Ղուկաս Ա Կարնեցին 1784-1786 թվականներին շարունակել է տաճարի վերանորոգումը[5]։

Ռուսական շրջան

Էջմիածնի Գևորգյան ճեմարանն ու Էջմիածնի Մայր Տաճարը, 1890 թվական

Տարածաշրջանում ռուսական ազդեցությունը 19-րդ դարի սկզբից սկսել է աստիճանաբար աճել։ Երևանի խանությունը, որտեղ գտնվում էր Էջմիածինը, դարձավ Ռուսական և Պարսկական կայսրությունների մրցակցության արենա։ 1804-1813 թվականների ռուս-պարսկական պատերազմի ընթացքում Էջմիածինը գրավվել է ռուսական զորքերի կողմից՝ գեներալ Պավել Ցիցիանովի ղեկավարությամբ, առաջին անգամ 1804, ապա նորից՝ 1806 թվականին։ Չնայած Ռուսաստանը 1813 թվականին Գյուլիստանի պայմանագրով այն վերադարձրեց Պարսկաստանին[58]։ 1827 թվականի ապրիլի 13-ին, ռուս-պարսկական 1826-1828 թվականների պատերազմի ընթացքում, Իվան Պասկևիչի գլխավորությամբ ռուսական զորքը գրավեց Էջմիածինը առանց կռվի, և պաշտոնապես կցեց Ռուսաստանին՝ Արևելյան Հայաստանի հետ միասին 1828 թվականի Թուրքմենչայի պայմանագրով[59]։

Ռուսական տրապետության տարիներին տաճարը բարգավաճել է՝ չնայած Էջմիածնի վերաբերյալ կայսերական Ռուսաստանի կառավարության կասկածներին, թե այն կդառնա «Հայկական ազգայնական շարժման հնարավոր կենտրոնը»[26]։ 1836 թվականին Էջմիածինը պաշտոնապես դարձավ Ռուսական կայսրությունում ապրող հայերի հոգևոր կենտրոնը[60]։

1868 թվականին կաթողիկոս Գևորգ Դ Կոստանդնուպոլսեցին կատարել է տաճարի վերջին զգալի փոփոխությունը՝ արևելյան կողմում կառուցելով ավանդատուն[26]։ 1874 թվականին նա հիմնել է Գևորգյան Ճեմարանը[61][26]։ 1888 թվականին Մակար Ա Թեղուտցի կաթողիկոսի օրոք նորագվել է տաճարի ներսի մասը[34]։

20-21-րդ դարեր

Էջմիածնի տաճարը 20-րդ դարի սկզբին

1903 թվականին ցարական կառավարությունը հրապարակել է եկեղեցական գույքի բռնագրավման օրենքը, որի համաձայն՝ հայ եկեղեցուն և հոգևոր հաստատություններին պատկանող ամբողջ անշարժ գույքն ու կապիտալը անցնում էին պետության տնօրինությանը[26]։ Ռուսական ոստիկաններն ու զինվորները մտել և գրավել են տաճարը[62][63], սակայն համաժողովրդական բուռն պայքարի ազդեցության տակ Նիկոլայ II ցարը ստորագրեց եկեղեցական գույքը վերադարձնելու մասին հրամանագիրը 1905 թվականի օգոստոսի 1-ին[60]։

Հայոց ցեղասպանության տարիներին Մայր տաճարը և դրա շրջակա տարածքը դարձավ Թուրքիայից փախած հայերի համար կարևոր կենտրոն։ 1918 թվականի վերջին Էջմիածնի շրջանում կար մոտ 70․000 փախստական[64]։ Մերձավոր Արևելքում ամերիկյան օգնության կոմիտեն 1919 թվականին տաճարի տարածքում կառուցել է հիվանդանոց և մանկատուն[26]։

1918 թվականի ամռանը տաճարը գտնվում էր թուրքական հարձակման վտանգի տակ[65]։ Նախքան 1918 թվականի մայիսի Սարդարապատի ճակատամարտը, որը տեղի է ունեցել տաճարից մի քանի կիլոմետր հեռավորությամբ, Հայաստանի քաղաքական և ռազմական ղեկավարները կաթողիկոս Գևորգ Ե Սուրենյանցին առաջարկում էին տեղափոխվել Բյուրական՝ ապահովության համար, սակայն նա մերժում է[66][67]։ Ճակատամարտում տարած հաղթանակի շնորհիվ Արևելյան Հայաստանի զգալի մասը փրկվեց թուրքական զավթումից, և հնարավորություն ստեղծվեց պետականության վերականգնման համար։

Խորհրդային շրջան

1920 թվականի դեկտեմբերին Հայաստանը խորհրդայնացվել է։ 1921 թվականին փետրվարյան ապստամբության ընթացքում Էջմիածինը կարճ ժամանակով անցել է դաշնակցականների իշխանության տակ (մինչև մարտ)[68]։

1923 թվականի դեկտեմբերին փուլ եկան հարավային զանգակատունն ու դրա հիմքը կազմող աբսիդի վերնամասը։ Թորոս Թորոմանյանի անմիջական ղեկավարությամբ վերականգնված աբսիդը եղավ Խորհրդային Հայաստանի հուշարձանների վերականգնման առաջին քայլը[69]։

The Soviet government issued a postage stamp depicting the cathedral in 1978.

1930-ականների բռնաճնշումների և 1930-ականների վերջին պետության արմատական աթեիստական քաղաքականության ընթացքում տաճարը «պաշարված հաստատություն էր, քանի որ խորգրդային իշխանությունները ձգտում էին արմատախիլ անել կրոնը»[70]։ Հալածանքները գագաթնակետին հասան 1938 թվականին, երբ ԽՍՀՄ Ներքին գործերի ժողովրդական կոմիսարիատը սպանեց Խորեն Ա Տփղիսեցի կաթողիկոսին[71]։ Նույն թվականի օգոստոսին Հայաստանի կոմունիստական կուսակցությունը որոշեց փակել տաճարը, սակայն կենտրոնական Խորհրդային իշխանությունները հավանություն չեն տվել նման քայլին։ Արտաքին աշխարհից մեկուսացած տաճարը հազիվ շարունակում է գործել[26][72]։ Այն համարվում է Խորհրդային Հայաստանի միակ չբռնագրավված եկեղեցին[73]։ ԱՄՆ-ում հակախորհրդային հայերի այլախոհ թեմը գրել է, որ «մեծ տաճարը դարձել է խուլ հուշարձան»[74]։

Էջմիածնի կրոնական կարևորությունը դանդաղորեն վերակագնվել Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի տարիներին։ Մայր Աթոռի պաշտոնական ամսագրի հրատարակությունը վերսկսվեց 1944 թվականին, մինչդեռ ճեմարանը վերաբացվել է 1945 թվականի սեպտեմբերին[75]։ 1945 թվականին, յոթ տարվա դադարից հետո, Գևորգ Զ Նորնախիջևանցին ընտրվում է Ամենայն Հայոց Կաթողիկոս։ Էջմիածնում մկրտությունների թիվը մեծապես աճել է․ շուրջ 200-ից հասնելով 1․700-ի՝ 1949-1951 թվականներին[76]։ Այնուամենայնիվ, կոմունիստական պաշտոնական շրջանակներում տաճարի դերը նսեմացվել է։ «Նրանց համար հոգևոր Էջմիածինը անդառնալիորեն պատկանում է անցիալին, և եթե անգամ տաճարը երբեմն դառնում է տպավորիչ արարողությունների թատերաբեմ, ներառյալ նոր կաթողիկոսի ընտրությունը, այն չնչին նշանակություն ունի կոմունիստական տեսանկյունից» գրում է Վալտեր Կոլարցը 1961 թվականին[77]։

Վերածնունդ

Էջմիածինը սկսել է վերածնվել Վազգեն Ա Բուխարեստցի կաթողիկոսի օրոք՝ այսպես կոչված «Խրուշչովյան ձնհալի շրջանից» սկսած՝ 1950-ականների կեսերից՝ Ստալինի մահից հետո։ Հնագիտական պեղումներ են անցկացվել 1955-1956 և 1959 թվականներին։ Այս ընթացքում տաճարը ենթարկվել է լուրջ վերանորոգման[5][34], որին ֆինանսապես աջակցել են սփյուռքահայ բարերարները, ինչպես օրինակ՝ Գալուստ Գյուլբենկյանը (տրամադրել է $400․000[78]) և Ալեք Մանուկյանը։

2000 թվականին[79] տաճարը վերանորոգվել է՝ Հայաստանում քրիստոնեության ընդունման 1700-ամյակին նվիրված 2001 թվականի տոնակատարություններին պատրաստվելու համար[34]։ 2003 թվականին Հայ եկեղեցին տոնել է տաճարի օծման 1700-ամյակը[80]։ Հունվարի 30-ին կաթողիկոս Գարեգին Բ-ն հանդես է եկել հայրապետական կոնդակով[81]։ Փետրվարի 3-ին նա 2003 թվականը հռչակել է Սուրբ Էջմիածնի տարի[82]։ Նույն թվականի սեպտեմբերին տեղ է ունեցել «Անցյալի ժառանգությունը, այսօրվա առաքելությունը և վաղվա հույսերը» խորագրով միջազգային գիտաժողով՝ նվիրված Սբ. Էջմիածնի Մայր տաճարի օծման 1700-ամյակին[83]։

Տաճարի վերջին վերանորոգումը սկսվել է 2012 թվականին[79]՝ գմբեթների և տանիքի ամրակայման նպատակով[84]։

↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 Քաղվածելու սխալ՝ Սխալ <ref> պիտակ՝ Melik-Bakhshyan անվանումով ref-երը տեքստ չեն պարունակում: ↑ Grigoryan, 2012a, էջեր 28-29 ↑ 3,0 3,1 3,2 Sahinian, Zarian, էջ 71 ↑ 4,0 4,1 Arakelian, Yeremian, էջ 571 ↑ 5,00 5,01 5,02 5,03 5,04 5,05 5,06 5,07 5,08 5,09 5,10 Քաղվածելու սխալ՝ Սխալ <ref> պիտակ՝ csufresno անվանումով ref-երը տեքստ չեն պարունակում: ↑ Payaslian, 2007, էջ 37 ↑ Bournoutian George A. (1993)։ A History of the Armenian People: Pre-history to 1500 A.D։ Costa Mesa, California: Mazda Publishers։ էջ 64։ ISBN 9780939214969։ «Following Gregory's vision, the great temple of Anahit in Vagharshapat was replaced by the cathedral of Edjmiadsin.» ↑ Hmayakyan Hasmik (2005)։ «Հոգևոր ավանդույթների ժառանգությունը (Պտղաբերության պաշտամունքից մինչև քրիստոնեություն) [Heritage of spiritual heritage (From fertility cult to Christianity)]»։ 21st Century (հայերեն) (Yerevan: Noravank Foundation) 2 (8): 169։ «Հետագայում Կաթողիկե եկեղեցին (Էջմիածինը՝ Հայաստանի քրիստոնեական առաջին տաճարը) ըստ Ագաթանգեղոսի վկայության, կառուցվում է Տրդատ թագավորի, Գրիգոր Լուսավորչի և ժողովրդի կողմից ավերված Սանդարամետի մեհյանի տեղում։» ↑ Avetisyan Kamsar (1979)։ Հայրենագիտական էտյուդներ [Armenian studies sketches] (հայերեն)։ Yerevan: Sovetakan Grogh։ էջ 200։ «....Էջմիածնի Մայր տաճարը ... որտեղ գտնվում էր Սանդարամետի գետնափոր մեհյանը։» ↑ Balakian Peter (2009)։ The Burning Tigris։ New York: HarperCollins։ էջ 29։ ISBN 978-0-06-186017-1 ↑ Panossian, 2006, էջ 106 ↑ Panossian, 2006, էջ 42 ↑ Hastings, Adrian; Mason, Alistair; Pyper, Hugh, ed. (2000)։ The Oxford Companion to Christian Thought։ Oxford University Press։ էջ 39։ ISBN 978-0-19-860024-4 ↑ Redgate A. E. (2000)։ The Armenians։ Oxford: Blackwell Publishing։ էջ 314։ ISBN 9780631220374 ↑ «Feast of the Cathedral of Holy Etchmiadzin»։ Araratian Patriarchal Diocese of the Armenian Holy Apostolic Church։ Վերցված է 2013 թ․ նոյեմբերի 14 ↑ [ter-hambardzum.net/archives/2977 «Սուրբ Գրիգոր Լուսավորչի ելքը Խոր Վիրապից»]։ http://ter-hambardzum.net/։ 3 Հունիս 2015։ Վերցված է 7 Օգոստոս 2015 ↑ Arakelian, Yeremian, էջ 205 ↑ Grigoryan, 2012a, էջ 27 ↑ 19,0 19,1 «Տոն Կաթողիկե Սբ. Էջմիածնի [Feast of the Cathedral of Holy Etchmiadzin]» (հայերեն)։ Araratian Patriarchal Diocese։ Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ մարտի 29-ին ↑ 20,0 20,1 20,2 20,3 20,4 Թորոս Թորամանյան, Հայկական ճարտարապետություն, հ. 2 (խմբ. Կարո Ղաֆադարյան), Երևան, «Հայկական ԽՍՀ ԳԱ հրատարակություն», 1948, էջ 62 — 300 էջ։ ↑ Sahinian, 1966, էջեր 91–92 ↑ 22,0 22,1 22,2 Hasratyan, 2003, էջ 266 ↑ Sahinian, 1966, էջ 84 ↑ Mnatsakanian, 1987, էջ 149 ↑ Hasratyan, 2003, էջ 267 ↑ 26,00 26,01 26,02 26,03 26,04 26,05 26,06 26,07 26,08 26,09 26,10 26,11 26,12 Քաղվածելու սխալ՝ Սխալ <ref> պիտակ՝ Hewsen անվանումով ref-երը տեքստ չեն պարունակում: ↑ Sahinian, 1966, էջ 72 ↑ Փավստոս Բյուզանդ, Հայոց պատմություն, Երևան, 1947, չորրորդ դպրություն, գլ․ ԾԵ, էջ 221 ↑ Hacikyan Agop Jack, Basmajian Gabriel, Franchuk Edward S., Ouzounian Nourhan (2000)։ The Heritage of Armenian Literature: From the Oral Tradition to the Golden Age 1։ Detroit: Wayne State University Press։ էջ 168։ ISBN 978-0-8143-2815-6 ↑ 30,0 30,1 Arakelian, Yeremian, էջ 572 ↑ 31,0 31,1 Hasratyan, 2003, էջ 269 ↑ 32,0 32,1 Hasratyan, 2003, էջ 268 ↑ 33,0 33,1 33,2 33,3 33,4 Sahinian, Zarian, էջ 72 ↑ 34,0 34,1 34,2 34,3 34,4 Քաղվածելու սխալ՝ Սխալ <ref> պիտակ՝ armenianchurch%org անվանումով ref-երը տեքստ չեն պարունակում: ↑ Ferguson Everett, McHugh, Michael P., Norris, Frederick W. (1999)։ Encyclopedia of Early Christianity 1 (2nd ed.)։ New York: Routledge։ էջ 227։ ISBN 978-0-8153-3319-7 ↑ Casiday, Augustine, ed. (2012)։ The Orthodox Christian World։ Oxon: Routledge։ էջ 47։ ISBN 978-1-136-31484-1 ↑ Harutyunyan Arsen (2013)։ «Հայրապետական աթոռի` Վաղարշապատից Դվին տեղափոխման հարցի շուրջ [About Transfer of the Patriarchal Throne to Dvin from Vagharshapat]»։ Patma-Banasirakan Handes (հայերեն) (Yerevan: Armenian Academy of Sciences) (3): 171։ ISSN 0135-0536։ Արխիվացված է օրիգինալից 2014-07-14-ին։ Վերցված է 2016-07-21 ↑ Mnatsakanian, 1987, էջ 154 ↑ Քաղվածելու սխալ՝ Սխալ <ref> պիտակ՝ armenianchurch%org2 անվանումով ref-երը տեքստ չեն պարունակում: ↑ Adalian, 2010, էջ 299 ↑ Grigorian G. M. (1976)։ «Ստեփանոս Օրբելյան [Stepanos Orbelian]»։ Patma-Banasirakan Handes (հայերեն) (Yerevan: Armenian Academy of Sciences) (4): 162։ Արխիվացված է օրիգինալից 2013-12-03-ին։ Վերցված է 2016-07-21 ↑ Hacikyan, Basmajian, էջեր 535–536 ↑ Kurkjian Vahan (1958)։ A History of Armenia։ New York: Armenian General Benevolent Union։ էջ 355 ↑ 44,0 44,1 Adalian, 2010, էջ 300 ↑ Hacikyan, Basmajian, էջեր 4–5 ↑ Gervers Michael, Bikhazi, Ramzi Jibran (1990)։ Conversion and Continuity: Indigenous Christian Communities in Islamic Lands Eighth to Eighteenth Centuries։ Toronto: Pontifical Institute of Mediaeval Studies։ էջ 230։ ISBN 978-0-88844-809-5 ↑ 47,0 47,1 Քաղվածելու սխալ՝ Սխալ <ref> պիտակ՝ Sanjian անվանումով ref-երը տեքստ չեն պարունակում: ↑ 48,0 48,1 Babaie Sussan (2004)։ Slaves of the Shah: New Elites of Safavid Iran։ London: I. B. Tauris։ էջ 56։ ISBN 978-1-86064-721-5 ↑ Cowe S. Peter (դեկտեմբերի 9, 2011)։ «Ejmiatsin»։ Encyclopædia Iranica ↑ Hovannisian Richard, ed. (2000)։ Armenian Van/Vaspurakan։ Costa Mesa, California: Mazda Publishers։ ISBN 9781568591308։ «...the holiest relic of the Armenian Church, the right arm of Saint Gregory the Illuminator...» ↑ Vivier-Muresan Anne Sophie (2007)։ «Autour de l'Eglise Saint-Georges d'Esfahan»։ Archives de Sciences Sociales des Religions (ֆրանսերեն) (School for Advanced Studies in the Social Sciences) (138): 49–68 ↑ Matthee Rudi (2012)։ Persia in Crisis: Safavid Decline and the Fall of Isfahan։ New York: I. B. Tauris։ էջ 179։ ISBN 9781845117450։ «He [Shah Abbas] thus offered the famous Armenian cathedral of Echmiadzin near Yerevan to the pope...» ↑ «Brown Digital Repository | Item | bdr:216512»։ repository.library.brown.edu։ Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ մարտի 4-ին։ Վերցված է 2016 թ․ հուլիսի 20 ↑ Smith Eli, Dwight H. G. O (1833)։ Researches of the rev. E. Smith and rev. H.G.O. Dwight in Armenia, Volume 2։ Boston: Crocker & Brewster։ էջ 94 ↑ Freshfield Douglas W. (1869)։ Travels in the Central Caucasus and Bashan։ London: Longmans, Green, and Co.։ էջ 166 ↑ Հ. Աբրահամյան, Թղթի գործարան Հայաստանում,- «Գիտական նյութերի ժողովածու», Երեւան, 1941, թիվ 1, էջ 61-72։ ↑ Adalian, 2010, էջ 543 ↑ Harutiunian, 1978, էջ 67 ↑ Nercissian M. G. (1972)։ «Արևելյան Հայաստանի միացումը Ռուսաստանին [Eastern Armenia Joining Russia]»։ Patma-Banasirakan Handes (Երևան: Հայաստանի գիտությունների ազգային ակադեմիա) (1): 12։ Արխիվացված է օրիգինալից 2020 թ․ հոկտեմբերի 13-ին։ Վերցված է 2016 թ․ հուլիսի 21 ↑ 60,0 60,1 Adalian, 2010, էջ 130 ↑ Adalian, 2010, էջ 301 ↑ Barrett David B., Kurian George Thomas, Johnson Todd M. (2001)։ World Christian encyclopedia: a comparative survey of churches and religions in the modern world, Volume 1 (2nd ed.)։ Oxford University Press։ էջ 78։ ISBN 978-0-19-510318-2։ «In 1903, in the part of Armenia controlled by Russia, Armenian Orthodox churches and schools were forcibly closed and church property confiscated. The clergy resisted, and Russian police occupied Holy Echmiadzin.» ↑ Rev. Samuel G. Wilson (November 1905)։ Pierson Arthur Tappan, ed.։ «Riots and the gospel in Transcaucasia»։ The Missionary Review of the World (New York: Missionary Review Publishing Company) 28 (11): 817։ «This measure was forcibly carried out, and churches, monasteries, and even the cathedral and treasure-house at Etchmiadzin, were entered by soldiers, and the properties listed or seized.» ↑ Hovannisian Richard (1971)։ The Republic of Armenia: The First Years, 1918–1919։ Los Angeles: University of California Press։ էջ 127։ ISBN 0-520-01805-2 ↑ Asatryan Hayk (2004)։ Հատընտիր [Selection] (հայերեն)։ Yerevan: Republican Party of Armenia։ էջ 332։ ISBN 99930-1-057-X։ OCLC 61254330 ↑ Ayvazian Arthur A. (1985)։ Armenian victories at Khznavous and Sardarabad on May 23, 1918: and program for re-establishment of independent and neutral state of Armenia։ New York: St. Vartan Press։ էջ 14։ ISBN 978-0-934728-15-7 ↑ Kayaloff Jacques (1973)։ The Battle of Sardarabad։ The Hague: Mouton։ էջ 29 ↑ Sukiasyan H. (2014)։ «Եկեղեցու սեփականության բռնագրավումը Խորհրդային Հայաստանում (1920 թ. դեկտեմբեր – 1921 թ. փետրվար)»։ Lraber Hasarakakan Gitutyunneri (հայերեն) (Armenian Academy of Sciences) (1): 95–102։ ISSN 0320-8117 ↑ Harutyunyan, 1984, էջ 56 ↑ Burchard Christopher (1993)։ Armenia and the Bible: papers presented to the international symposium held at Heidelberg, July 16-19, 1990։ Atlanta: Scholars Press։ ISBN 978-1-55540-597-7 ↑ Corley, 1996, էջ 9 ↑ Corley Felix (2010)։ «The Armenian Apostolic Church»։ in Leustean, Lucian N.։ Eastern Christianity and the Cold War, 1945–91։ Abingdon, Oxon: Routledge։ էջ 190։ ISBN 978-1-135-23382-2 ↑ According to Charles J. Kersten (R-WI), the chairman of the Select Committee on Communist Aggression. Investigation of Communist takeover and occupation of the non-Russian nations of the U. S. S. R.։ Washington, D.C.: United States Government Printing Office։ 1954։ էջ 312։ «The Communists seized all churches in Armenia with the exception of one. That is the mother church of Armenia called Etchmiadzin. That alone was not seized. However, it is also under the control of the Communists. The other churches were seized.» ↑ Central Diocesan Board (1958)։ Crisis in the Armenian church: text of a memorandum to the National Council of the Churches of Christ in the United States of America on the dissident Armenian Church in America։ Boston: Armenian National Apostolic Church of America։ էջեր 22–23 ↑ Corley, 1996, էջ 18 ↑ Corley, 1996, էջ 21 ↑ Kolarz Walter (1961)։ Religion in the Soviet Union։ London: Macmillan։ էջ 153 ↑ Corley, 1996, էջ 25 ↑ 79,0 79,1 «Renovation of the Mother Cathedral»։ Mother See of Holy Etchmiadzin։ հունիսի 10, 2014։ Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ հուլիսի 4-ին ↑ «Celebrating 1,700th Anniversary of the Consecration of the Mother Cathedral of Holy Etchmiadzin»։ Mother See of Holy Etchmiadzin, Information Services։ հունվարի 30, 2003։ Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ սեպտեմբերի 6-ին ↑ «2003 - 1700 Anniversary of Mother See of Holy Etchmiadzin»։ Mother See of Holy Etchmiadzin։ հունվարի 30, 2003։ Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ սեպտեմբերի 6-ին ↑ «His Holiness Karekin II Declares 2003 as the Year of Holy Etchmiadzin»։ Mother See of Holy Etchmiadzin, Information Services։ փետրվարի 3, 2003։ Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ սեպտեմբերի 6-ին ↑ Danielyan Gayane (սեպտեմբերի 12, 2003)։ «Գիտաժողով՝ նվիրված Սուրբ Էջմիածնի Մայր տաճարի օծման 1700-ամյակին [Academic conference on the 1700th anniversary of the consecration of Etchmiadzin Cathedral]» (հայերեն)։ RFE/RL Armenian Service։ Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ սեպտեմբերի 6-ին ↑ «Խորհրդակցություն Մայր տաճարի վերականգնման հարցերի շուրջ [Consultation on the Mother Cathedral's restoration issue]»։ Հետք (հայերեն)։ փետրվարի 22, 2013։ Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ հուլիսի 4-ին։ Վերցված է 2014 թ․ հուլիսի 4։ «...Մայր տաճարի գմբեթների և տանիքների ամրակայման և վերանորոգման...»

Քաղվածելու սխալ՝ <ref> tags exist for a group named "Ն", but no corresponding <references group="Ն"/> tag was found