Wczesne osadnictwo

Obszar Kazimierza pierwotnie stanowił podmokłą rzeczną wyspę, położoną pomiędzy obecnym korytem Wisły a jej nieistniejącą dziś odnogą, zwaną Starą Wisłą. Przez wyspę tę przebiegał szlak handlowy wiodący z pobliskiego Krakowa na południe. W czasach wczesnego średniowiecza istniały na niej liczne osady, korzystające z bliskości książęcego grodu. Najstarsza z nich ukształtowała się wokół romańskiej rotundy na Skałce, wapiennym wzgórzu położonym nad Wisłą, na którym później zbudowano kościół św. Michała. W miejscu tym według Wincentego Kadłubka w roku 1079 męczeńską śmiercią zginął biskup krakowski św. Stanisław.

W południowej części przyszłego Kazimierza była niewielka osada skupiona wokół kościoła św. Jakuba (istniejącego do roku 1787). Na wschodzie, w okolicach dzisiejszej ulicy Szerokiej, istniała od XII wieku wieś Bawół, skupiona wokół kościoła św. Wawrzyńca, który również nie przetrwał do czasów dzisiejszych, bo rozebrano go pod koniec XVIII wieku.

Miasto Kazimierz  Kazimierz (fragment widoku Krakowa) Pieczęć ławnicza miasta z XIV w. Kazimierz w XVIII wieku

27 lutego 1335 roku, a więc już dwa lata po koronacji, Kazimierz III Wielki wydał przywilej lokacyjny dla Kazimierza na prawie magdeburskim. Miasto odtąd nosiło imię króla – Civitas Kazimiriensis. Lokacja Kazimierza była największą fundacją miejską króla i wstępem do jego dalszej inicjatywy lokacyjnej. Miasto było obszarowo niewiele mniejsze od Krakowa ponieważ obejmowało 50 ha, wobec 70 ha starego Krakowa[1]. Radę miejską wybierać mieli mieszkańcy, natomiast wójt nominowany był przez króla. Mieszkańcy Kazimierza otrzymali przywilej sprzedaży na terenie całego Królestwa towarów przez siebie wytworzonych, przywilej wzniesienia wagi do ważenia metali, użytkowania rzek otaczających miasto, w odległości jednej mili od jego granicy, a także prawo organizowania cotygodniowych targów w piątek. Zaledwie kilka lat później, w 1340 r. włączono w granice miasta część dawnej wsi Bawół (w rejonie obecnej ulicy Szerokiej). Najpewniej po 1340 roku rozpoczęto budowę murów obronnych[1].

Celem powstania Kazimierza nie miała być konkurencja handlowa dla starego miasta, ale uzupełnienie jego funkcji rzemieślniczych[1]. Kupcy Kazimierza mogli handlować na rynku krakowskim ale jedynie produktami spożywczymi i tylko w określone dni tygodnia[1]. Prawo składu Kazimierz otrzymał tylko na sól (Kraków też miał ten przywilej)[1]. Kazimierz mógł też handlować suknem[1]. Istotna mogła być też ochrona od południa stolicy państwa – Krakowa.

Wagę przedsięwzięcia podkreśla szybko podjęta budowa potężnych kościołów: parafialnego Bożego Ciała i augustiańskiego św. Katarzyny. Być może właśnie na Kazimierzu (na terenach dawnego Bawołu) Kazimierz Wielki rozpoczął budowę gmachów dla ufundowanej przez siebie Akademii Krakowskiej, jednak zamiar ten porzucono po zniszczeniu przez powódź nieukończonych budynków[1]. W miejscu tym później Jan Długosz podjął próbę utworzenia klasztoru kartuzów (Długosz przebudował także kościół na Skałce, który oddał sprowadzonym przez siebie na Kazimierz paulinom)[2]. Plan miasta odzwierciedlał typowe dla średniowiecza założenia urbanistyczne z regularnie rozplanowanymi ulicami (z pewnymi zaburzeniami tej regularności w rejonie istniejących wcześniej kościołów oraz wykupionej od kapituły i przyłączonej w 1340 roku wsi Bawół), otaczającymi rynek, którego fragmentem jest obecny plac Wolnica. Centralną budowlą placu stał się wybudowany wówczas ratusz, mieszczący obecnie Muzeum Etnograficzne. Głównymi ulicami miasta, wybiegającymi z rynku były w kierunku południowym Wielicka (obecnie Krakowska), na północ Krakowska, na zachód Piekarska i św. Jakuba (obecnie Skawińska), a na wschód św. Wawrzyńca. Jeszcze za życia Kazimierza Wielkiego rozpoczęto wznoszenie murów obronnych z narożnymi basztami i czterema bramami[3]: Krakowską, Skawińską, Solną i św. Stanisława. Plan miasta rozmierzono przy użyciu miary sznura chełmińskiego (47,10 m) i dzielącego się na 10 prętów (4,71 m.) i 150 stóp (0,314 m.). Głównymi ulicami były Królewska i Solna, co podkreślała ich szerokość wynosząca 4 pręty. Dużą ulicą była także ulica Sukiennicza (dzisiejsza Józefa) mająca szerokość 3 prętów. Pozostałe ulice mierzyły 2 pręty[4].

Poza obrębem miejskich murów obronnych powstały przedmieścia. Największym z nich był Stradom, nazywany również Mostem Królewskim, ulokowany po drugiej stronie Starej Wisły, między Kazimierzem a Wawelem. Pozostałe przedmieścia to Blechy (później Podbrzezie) w okolicach dzisiejszych ulic Miodowej i Podbrzezie oraz Szewskie, położone pomiędzy dawną Bramą Krakowską a północnym korytem Wisły, obecnie ulicą Dietla.

Kwestia rozpoczęcia budowy przez króla na terenie Kazimierza gmachu uniwersytetu jest niejasna, ale być może miał się on mieścić w kwartale na południe od Starej Synagogi. Zamiar porzucono po zniszczeniu przez powódź nieukończonych budynków[1]. Opuszczony gmach uniwersytecki z fundacji króla istniał jeszcze w 2 połowie XV wieku.

Osiedlenie Żydów

Istotnym wydarzeniem w dziejach Kazimierza stało się zlokalizowanie na terenach dawnej wsi Bawół w roku 1495 tzw. miasta żydowskiego (oppidum iudaeorum) decyzją Jana Olbrachta, który z powodów politycznych i ekonomicznych polecił przesiedlić tamże Żydów mieszkających dotychczas w Krakowie[5]. Przyczyną takiej decyzji było nakładanie się interesów polskich i żydowskich. Żydowskim bankierom zarzucano lichwę, przyczyniającą się do ubożenia polskich mieszczan. Do wygnania Żydów z Krakowa namawiał franciszkanin Jan Kapistran, który wcześniej prowadził krucjatę przeciwko starozakonnym we Wrocławiu[6]. W 1485 r. gmina żydowska wyrzekła się uprawiania handlu i pośrednictwa w Krakowie, z wyjątkiem sprzedaży rzeczy zastawionych, jednak to nie pomogło. Bezpośrednim impulsem dekretu Olbrachta był pogrom (utopienie kilkudziesięciu Żydów w Wiśle) w 1494 r.[7], spowodowany konfliktem między kupcami żydowskimi a polskimi o prawo do handlu na rynku krakowskim[8]. W rezultacie powstała dzielnica żydowska, wyraźnie oddzielona od części zamieszkanej przez chrześcijan, która przez wiele wieków rozwijała się autonomicznie. Obejmowała teren obecnych ulic Miodowej, Starowiślnej, św. Wawrzyńca, Wąskiej, Józefa i Nowej. Była wydzielona parkanami i kamiennym murem, który istniał do 1800. Centrum stanowiła ulica Szeroka, tworząca plac[9]. Powstawały liczne synagogi (z których 7 wciąż istnieje), szkoły i uczelnie, cmentarze, a także okazałe domy mieszkalne szczególnie szybko bogacących się kupców i bankierów żydowskich. Kazimierz stał się istotnym ośrodkiem kultury żydowskiej w Polsce i na świecie, którego najistotniejszymi postaciami byli rabin Mojżesz Isserles oraz Natan Spira.

Potop szwedzki

Jak wiele miast polskich, okres potopu szwedzkiego doprowadził wraz z późniejszą okupacją w czasach II wojny północnej do zrujnowania Kazimierza. Czasy te przetrwała część budynków, głównie ulokowanych wzdłuż głównego traktu komunikacyjnego miasta, obecnej ulicy Krakowskiej, oraz zespoły kościelne. Te, wkrótce po opuszczeniu miasta przez Szwedów, zaczęły się szybko rozwijać, o czym świadczą powstałe w tamtym okresie barokowe zespoły kościoła Paulinów na Skałce, Trynitarzy oraz kościoła Misjonarzy na Stradomiu.

Żydów kazimierskich oskarżono i skazano za wskazanie szwedzkiemu komendantowi Krakowa miejsca ukrycia srebrnego ołtarza Świętego Stanisława, który Szwedzi zniszczyli i przetopili na srebro[10].

Król Jan II Kazimierz Waza nadał całe miasto żydowskie na Kazimierzu hetmanowi Jerzemu Lubomirskiemu i kanclerzowi Stefanowi Korycińskiemu[11]. Sprawa o darowiznę majątku Żydów zdrajców toczyła się jeszcze przez wiele lat[12].

Dzielnica Kazimierz

Przy stałym wielowiekowym rozwoju zarówno Kazimierza, jak i Krakowa dotychczasowa odrębność miast stała się anachronizmem. W czasie trwania Sejmu Czteroletniego w wyniku prac Komisji Dobrego Porządku podjęto decyzję o włączeniu Kazimierza w struktury miejskie Krakowa jako jego nowej dzielnicy. Chociaż decyzja z 1792 nie okazała się trwała, Kazimierz ostatecznie utracił samodzielne prawa miejskie i został przyłączony do Krakowa w 1800[13].

Lata 1815–1846 – okres istnienia Wolnego Miasta Krakowa – umożliwiły dalszy rozwój dzielnicy zgodnie z koncepcjami urbanistycznymi, nazywanymi wtedy „planami upięknienia”, opracowanymi w latach 40. przez architekta Karola Kremera. Dotychczasowa odrębność części żydowskiej została zlikwidowana wraz z wyburzeniem jej murów w roku 1822, tym samym umożliwiając ekspansję ludności żydowskiej na teren całego Kazimierza.

Lata późniejszej autonomii galicyjskiej (1866–1918) przyniosły niezwykle istotną dla integracji z dotychczasowymi dzielnicami Krakowa zmianę. Zasypane zostało otaczające Kazimierz od północy koryto Wisły, tworząc na jego miejscu nową ulicę, nazywaną Plantami Dietlowskimi. W 20-leciu międzywojennym dzielnicę zamieszkiwała kilkudziesięciotysięczna mniejszość żydowska, która prowadziła tam działalność handlową, kulturalną i sportową[14].

Okupacja niemiecka

Podczas II wojny światowej niemieccy okupanci wysiedlili w Lubelskie większość mieszkańców żydowskiej dzielnicy, a następnie utworzyli getto po południowej stronie Wisły, w obrębie dzielnicy Podgórze, do którego przeniesiona została pozostała, licząca wówczas blisko 17 tysięcy osób społeczność żydowska Krakowa[15]. Likwidacja getta w marcu 1943 doprowadziła do unicestwienia praktycznie całej społeczności, z której nieliczni ocaleni decydowali się raczej na wyjazd z kraju, poszukując nowej nadziei w powstającym Izraelu.

Zabytki kultury żydowskiej, szczególnie miejsca kultu religijnego, były regularnie dewastowane i wykorzystywane np. w charakterze magazynów amunicji.