Պատմություն Նախապատմություն, քաղաքի հիմնում և 18-րդ դար

Ներկայիս Սանկտ Պետերբուրգի տարածքում մարդու գործունեության մասին տվյալներ են պահպանվել սառցադաշտի վերջին հալքի ժամանակվանից, որը ծածկել է տվյալ տարածքը։ Մոտ 12 000 տարի առաջ սառցադաշտի հեռանալուց հետո տարածք ոտք դրեցին առաջին մարդիկ՝ հավանաբար ներկայիս ուգրո-ֆինների նախնիները[1]։ 8-9-րդ դարերում Նևայի ափերին բնակություն հաստատեցին արևելյան սլավոնները (իլմենյան սլովենեներ և կրիվիչներ)։ Այստեղ նրանք զբաղվում էին անտառահատային հողագործությամբ, անասնապահությամբ, որսորդությամբ և ձկնորսությամբ։ 9-րդ դարի սկզբին այս հողերը մտան Կիևյան Ռուսիայի կազմի մեջ՝ կազմելով Մեծ Նովգորոդի տարածքի մի մասը, որը կոչվեց Վոտի հնգամաս․ Նևայի հոսանքից աջ գտնվող հատվածը կոչվեց Կարելիայի հող, ձախ հատվածը՝ Իժորայի հող։ 8-13-րդ դարերում Նևայով էր անցնում «Վարյագներից հույներ առևտրային ճանապարհը» Արևելյան Եվրոպայի միջով Սկանդինավիայից դեպի Բյուզանդիա[2]։ Այդ ժամանակաշրջանում Նովգորոդի Հանրապետությունը մշտապես պատերազմներ էր վարում շվեդների հետ։ 1240 թվականի հուլիսի 15-ին Իժորայի՝ Նևա գետ թափվելու վայրում տեղի ունեցավ ճակատամարտ Նովգորոդի աշխարհազորի (հրամանատար՝ իշխան Ալեքսանդր Նևսկի) և շվեդական զորքի միջև։ 1300 թվականին Օխտայի՝ Նևա գետ թափվելու վայրում շվեդները կառուցեցին Լանդսկրոնայի ամրոցը, սակայն մեկ տարի անց նովգորոդցիները և տեղի կարելները գրավեցին այն և հիմնահատակ քանդեցին։ Երբեմնի Լանդսկրոնայի վայրում երկար ժամանակ գտնվում էր Նիենշանցը՝ նովգորոդյան շուկան։ 15-րդ դարում Նովգորոդի հանրապետության կազմում գտնվող Իժորայի հողը միացվեց Մոսկվայի մեծ իշխանությանը։ Շվեդիայի հետ պատերազմում պարտվելուց հետո 1617 թվականին կնքված Ստոլբովոյի հաշտության պայմանագրով Նևայի երկայնքով գտնվող հողերը մտան Շվեդական Ինգերմանլանդիայի կազմի մեջ, որի առևտրային և վարչական կենտրոնը դարձավ Նիենշանց ամրոցի մոտ գտնվող Նիեն քաղաքը՝ կառուցված 1611 թվականին Լանդսկրոնայի վայրում[3]։

1700–1721 թվականների Հյուսիսային պատերազմի արդյունքում Նևա գետի հովիտը ետ գրավվեց Շվեդիայից, որը մտավ Ռուսական կայսրության կազմի մեջ (1721 թվականի օգոստոսի 30-ին (սեպտեմբերի 10-ին) կնքված Նիշտադտի հաշտության պայմանագրով)։ 1703 թվականի մայիսի 27-ին (16) Նևայի գետաբերանին՝ Նիենից ոչ շատ հեռու, հիմնադրվեց Սանկտ Պետերբուրգը[2]։ Այս օրով է թվագրվում ցար Պետրոս I-ի կողմից քաղաքի առաջին շենքի՝ Պետրոպավլովյան ամրոցի հիմնադրումը Զայաչի կղզում[4]։ Նոր ամրոցը պետք է փակեր 2 խոշոր գետերի՝ Նևայի և Մեծ Նևկայի դելտաների գետաբազուկների ֆարավատերները։ 1704 թվականին Ռուսաստանի ծովային սահմանները պաշտպանելու համար Ֆիննական ծոցի Կոտլին կղզու վրա հիմնադրվեց Կրոնշտադտի ամրոցը։ Նոր քաղաքին Պետրոս I-ը կարևոր ռազմավարական նշանակություն էր տալիս Ռուսաստանից Արևմտյան Եվրոպա ջրագծի ապահովման համար[5]։

Քաղաքի գոյության առաջին տաս տարիներին նրա գլխավոր մասն էր Քաղաքային կղզին (ներկայումս՝ Պետրոգրադի կղզի)։ Այստեղ էին գտնվում Գոստինի գավիթը, Սուրբ Երրորդության եկեղեցին, բազում ծառայողական շինություններ, արհեստակցական արվարձաններ և զորամասեր։ Առաջին արդյունաբերական ընկերությունը Ծովակալության նավաշինարանն էր, որը բացվեց 1705 թվականին Նևայի ձախ ափին՝ Ադմիրալտեյսկի կղզում, որտեղ հետագայում կառուցվեցին Գալերնայա նավաշինարանը, Պետրոս I-ի ձմեռային պալատը և Ամառային պալատը՝ Ամառային այգով։ 1712 թվականից Սանկտ Պետերբուրգը դարձավ Ռուսաստանի մայրաքաղաք, իսկ 1713 թվականից ցարական արքունիքին ծառայող բոլոր անձինք պետք է բնակություն հաստատեին այնտեղ․ այստեղ տեղափոխվեց նաև կառավարական սենատը։ 1712 թվականի հունվարի 16-ին Պետրոս Մեծի հրամանով Պետերբուրգում ստեղծվեցին ճարտարագիտական և հրետարանային դպրոցներ։ 1712 թվականին Պետրոս I-ը հրաման արձակեց Սանկտ Պետերբուրգի գլխավոր հատակագծի ստեղծման մասին։ Հենց այդ ժամանակից ակտիվորեն սկսեցին կառուցապատել Վասիլևսկի կղզին, որը պետք է դառնար քաղաքի կենտրոնը և Վիբորգը, ծավալվում է Պետերգոֆի, Եկատերինգոֆի, Օրանիենբաումի մերձքաղաքային պալատների շինարարությունը[3]։ 1725 թվականին կառուցվում են Սմոլնի գավիթը, ձուլարանը, ջրային սղոցարանները, աղյուսի, մոմի, վառոդի, զինագործական, պաստառագորգի, կաշվի և այլ գործարանները, սննդի ձեռնարկությունները․ 1724 թվականից Մոսկվայից տեղափոխվում է դրամահատարանը։ 1725 թվականին ստեղծվեց Պետերբուրգի գիտությունների ակադեմիան, որտեղ 1728 թվականից սկսեց թողարկվել ռուսական առաջին թերթը՝ «Սանկտ Պետերբուրգսկիե վեդոմոստի»-ն[6].

18-րդ դարի կեսերին հրդեհների և ջրհեղեղների արդյունքում Պետրոս I-ի ժամանակ կառուցված շատ շենքեր Սանկտ Պետերբուրգում խարխլվեցին, իսկ որոշները՝ ոչնչացվեցին։ Այսպես, 1736 և 1737 թվականների ամռանը տեղի ունեցավ 2 հրդեհ (հրդեհվեց ամբողջովին փայտից կառուցված Մորսկայա սլոբոդան և Ադմիրալտեյսկի կղզու զգալի մասը)։ 1737 թվականին կայսրուհի Աննա Յոհանովնայի հրամանով ստեղծվում է Սանկտ Պետերբուրգի կառուցապատման կոմիտեն, որը գլխավորում էր Պյոտր Երոպկինը[7]։ Այդ նախագծով հաստատվում էր Պետերբուրգի եռակողմ զարգացման միտքը, որը պետք է սկսեր Ադմիրալտեյսկի կղզուց․ այն պետք է դառնար կոմպոզիցիոն կենտրոնը, իսկ գլխավոր մայրուղու դերը հատկացվում էր Նևայի պողոտային։ Սանկտ Պետերբուրգը դառնում է Ռուսաստանի խոշորագույն գիտական կենտրոններից մեկը։ Ստեղծվում է ուսումնական հաստատությունների մի ամբողջ շարք՝ Սմոլնիի ազնվական օրիորդների ինստիտուտը, Գեղարվեստի կայսերական ակադեմիան, Լեռնային ուսումնարանը, Գլխավոր ժողովրդական ուսումնարանը, որը զբաղվում էր ուսուցիչների պատրաստմամբ և այլն։ Զարգանում է մայրաքաղաքի մշակութային կյանքը։ 1756 թվականի օգոստոսի 30-ին հրաման է արձակվում երկրում առաջին պետական թատրոնի ստեղծման մասին։ 1762 թվականին նախկին կոմիտեին փոխարինելու եկավ Սանկտ Պետերբուրգի և Մոսկվայի քարե կառուցման կոմիտեն, որը կարգավորում էր ափամերձ փոքր գետերի և ջրանցքների շինարարությունը, կենտրոնական հրապարակների ճարտարապետական համալիրների ձևավորումը։ Սկսվում է Նևայի, Ֆոնտանկայի, այնուհետև քաղաքի կենտրոնով հոսող այլ գետերի և ջրանցքների գրանիտե առափների շինարարությունը։ 18-րդ դարի վերջին քաղաքի բնակչությունը կազմում էր 220 000 մարդ, որով Սանկտ Պետերբուրգն առաջ անցավ Մոսկվայից․ քաղաքում գործում էր ավելի քան 60 ուղղափառ և 15 այլադավան եկեղեցի։ 1780 թվականի տվյալներով քաղաքում հաշվվում էր ավելի քան 1200 փողոց և նրբանցք, 3300 տուն, քաղաքի ամբողջ կենտրոնական մասն արդեն լիովին սալարկված էր գլաքարով և ծածկված լայնակի տախտակներով[3][6]։ 1785 թվականից հետո ստեղծվում է համադասային ընտրությունների միջոցով ձևավորվող քաղաքային համադասային բնակչության գործերը կարգավորող մարմինը՝ Քաղաքային դուման[8]։

Պետերբուրգը 19-րդ դարում

1809 թվականին բացվում է Հաղորդակցման ուղիների ինժեներների կորպուսի ինստիտուտը։ 1810 թվականին մարդիկ արդեն կարող էին ինժեների բարձրագույն կրթություն ստանալ 1806 թվականին հիմնադրված Գլխավոր ինժեներային ուսումնարանում։ 1811 թվականին հիմնադրվեց Ցարսկոյե Սելոյի լիցեյը։ 1824 թվականի նոյեմբերի 19-ին (նոյեմբերի 7) տեղի ունեցավ Սանկտ Պետերբուրգի պատմության մեջ ամենամեծ և ավերիչ ջրհեղեղը․ ջուրը ընդունվածից բարձրացավ 421 սմ։ Արդյունքում զոհվեցին, ըստ տարբեր հաշվարկների, 400-4000 մարդ, նյութական վնասը գնահատվում էր միլիոնավոր ռուբլի։ 1825 թվականի դեկտեմբերի 26-ին (դեկտեմբերի 14) Պետերբուրգի Սենատի հրապարակում պետական հեղաշրջման անհաջող փորձ կատարվեց, որի նպատակը ինքնակալության և ճորտատիրական կարգերի վերացումն էր[3]։ 19-րդ դարի առաջին կեսին ավարտվում է Պալատական, Սենատի, Ալեքսանդրինսկի, Միխայլովսկի հրապարակների, Վասիլևսկի կղզու Սլաքի ճարտարապետական ձևավորումը։ Դրանց ստեղծման, ինչպես նաև այլ ճարտարապետական հուշարձանների վրա աշխատել են այնպիսի ճարտարապետներ, ինչպիսիք են Կարլ Ռոսսին (Անիչկովի պալատ (վերակառուցում), Ելագինի պալատ, Սենատի և սինոդի շենք, Միխայլովսկի պալատ, Ալեքսանդրինսկի թատրոնի շենք), Ջակոմո Կվարենգին (Սմոլնիի ինստիտուտ), Անդրեյան Զախարովը (Վասիլևսկի կղզու կառուցապատման նախագիծ (1803–1804), Ծովակալության շենք), Ժան Տոմա դե Տոմոնը (բորսայի շենք՝ ռոստրավոր սյուներով), Անդրեյ Վորոնիխինը (Կազանի Աստվածամոր տաճար, Պետական գանձարանի շենք), Ավգուստ Մոնֆերանը (Ալեքսանդրի սյուն, Սուրբ Իսահակի տաճար) և շատ ուրիշներ[9]։

Այդ ժամանակ բուռն զարգանում է արդյունաբերությունը, 1830-ական թվականների կեսերին Սանկտ Պետերբուրգում գործում էր մոտ 300 ֆաբրիկա և գործարան, 1870-ական թվականների կեսերին՝ 25 բանկ, իսկ դարավերջում՝ ավելի քան 500 ընկերություն։ Պետերբուրգի ծայրամասերում կառուցվում են խոշոր գործարաններ՝ Պուտիլովի, Օբուխովի, Բալթիկ։ Վիբորգում աճում են արդյունաբերական և բնակելի թաղամասերը, Նարվայի, Մոսկվայի, Նևայի քաղաքամուտքերում սկսվում է բազմահարկ շենքերի շինարարություն՝ քաղաքի կենտրոնում բազմաթիվ «եկամտաբեր տներով»։ 1800 թվականին Ծովակալության գործարաններում ստեղծվում է առաջին շոգեմեքենան, 1815 թվականին ջուր է իջեցվում առաջին ռուսական շոգենավը՝ «Ելիզավետա»-ն, 1843 թվականից Ալեքսանդրովի թուջի գործարանում սկսվում է երկաթուղու շարժակազմի թողարկումը, իսկ 1845 թվականին թողարկվում է առաջին հայրենական շոգեքարշը[3]։ Կարևոր իրադարձություն էր 1836 թվականին Պետերբուրգի և Ցարսկոյե Սելոյի միջև առաջին երկաթուղու շինարարությունը։ 1851 թվականի օգոստոսի 18-ին Պետերբուրգից Մոսկվա է մեկնում առաջին գնացքը, շուտով երկու քաղաքների միջև հաղորդակցումը դառնում է կանոնավոր։ 1837 թվականին կառուցվում է Ցարսկոյե Սելոյի կայարանը, 1850-ական թվականներին՝ Նիկոլաևի, Վարշավայի, Բալթիկ կայարանները, իսկ 1870 թվականին՝ Ֆինլանդական կայարանը։ Զարգանում է նավագնացությունը, 1885 թվականին ավարտվում է 32 կիլոմետրանոց Մորսկոյ ջրանցքի և Գուտուևսկի կղզու Մորսկոյ նավահանգստի շինարարությունը։ Բնակչության ջրամատակարարման համար 1863 թվականից քաղաքի կենտրոնական թաղամասերում կառուցվել է ջրմուղ, իսկ 1876 թվականներին ջրմուղ է կառուցվել նաև Վասիլևսկի կղզում, Պետերբուրգի և Վիբորգի շրջաններում։ 1882 թվականին քաղաքում հայտնվում է քաղաքային հեռախոսի առաջին կայանը, իսկ 1897 թվականից Էրիքսոնի գործարանում սկսվում է հեռախոսների արտադրությունը։ Սանկտ Պետերբուրգում ավելի ուշ, քան Ռուսաստանի կայսրության մնացած քաղաքներում գործարկվում է տրամվայը։ Շարունակվում է Պետերբուրգի զարգացումը որպես երկրի քաղաքական և գիտական կենտրոն։ 1839 թվականին բացվում է Պուլկովոյի աստղադիտարանը, իսկ 1845 թվականին՝ Ռուսական աշխարհագրական ընկերությունը։ 1890-ական թվականների կեսերին Պետերբուրգում գործում էր ավելի քան 20 բարձրագույն ուսումնական հաստատություն[8]։

Մայրաքաղաքի կարգավիճակի կորուստ և վերանվանում

1897 թվականի մարդահամարի տվյալներով քաղաքի բնակչությունը կազմում էր 1 265 000 մարդ, իսկ Առաջին համաշխարհային պատերազմի նախօրեին գերազանցում էր 2 միլիոնը (երրորդ տեղն էր զբաղեցնում Լոնդոնից ու Փարիզից հետո)։ 1905–1907 թվականների ռուսական հեղափոխության արդյունքում, որի սկիզբն է համարվում հունվարի 9-ի Արյունոտ կիրակին, ստեղծվեց Ռուսաստանի պատմության մեջ առաջին խորհրդարանը՝ Պետական դուման։ Դարասկզբում բուռն զարգանում էր տնտեսությունը։ 1913 թվականին Պետերբուրգի արդյունաբերական արտադրության ծավալը հասավ 632 մլն ռուբլու, 1012 ընկերություններում աշխատում էր 242 600 մարդ։ Մայրաքաղաքն արտադրում էր Ռուսաստանի արդյունաբերական ապրանքների 12 %-ը, այդ թվում՝ էլեկտրաէներգիական արտադրության 70 %-ը, քիմիական արտադրության 50 %-ը, մեքենաների 25 %-ը, տեքստիլի 17 %-ը։ Քաղաքում գործում էր 567 բանկ։ Մայրաքաղաքային արդյունաբերությանն էներգիայով ապահովում էին 294 էլեկտրական սարքերը և 3 ջերմաէլեկտրակենտրոնները։ 1914 թվականին Պետերբուրգի 60 համալսարաններում սովորում էր մոտ 40 000 ուսանող[3]։

Առաջին համաշխարհային պատերազմը խիստ ազդեց Սանկտ Պետերբուրգի ճակատագրի վրա։ 1914 թվականի օգոստոսին հակագերմանական տրամադրությունների ներքո Նիկոլայ II-ի հրամանով քաղաքը վերանվանվեց Պետրոգրադ։ 1917 թվականին խնդիրներ սկսվեցին մատակարարման, հերթ կանգնելու սովորական երևույթի հետ։ 1917 թվականի փետրվարի 23-27-ը քաղաքում տեղի ունեցած խռովությունները և Փետրվարյան հեղափոխության այլ իրադարձություններ ավարտվեցին Նիկոլայ II կայսեր գահընկեցությամբ և Ժամանակակից կառավարության ձևավորումով։ 1917 թվականի հոկտեմբերի 25-ին (նոյեմբերի 7) զինված ապստամբության արդյունքում իշխանությունը քաղաքում անցնում է բոլշևիկների ձեռքը, ստեղծվում է Ռուսաստանի Խորհրդային Հանրապետությունը՝ Պետրոգրադ մայրաքաղաքով։ Քաղաքացիական պատերազմի ժամանակ հակաբոլշևիկյան զորքերի՝ ռազմաճակատին մոտ լինելու պատճառով[10] Վլադիմիր Լենինի կառավարությունը տեղափոխվում է Մոսկվա, Պետրոգրադը զրկվում է մայրաքաղաքի կարգավիճակից (1918 թվականի մարտի 5), որն անցնում է Մոսկվային։ 1924 թվականի հունվարի 26-ին՝ Լենինի մահից հետո, ՀԿ(բ)Կ ԿԵնտկոմի որոշմամբ Պետրոգրադը վերանվանվում է Լենինգրադ[11]։

Խորհրդային շրջան

1917-1919 թվականների հեղափոխական իրադարձություններից հետո քաղաքի բնակչությունը կրճատվեց․ 1920 թվականին նրանց թիվը հասավ 722 000-ի[12]։ Ծայրամասային աշխատավոր շրջաններից կենտրոնական թաղամասեր տեղափոխվեց մոտ 300 000 մարդ։ 1919 թվականին ստեղծվեց Պետրոգրադի և հարակից տարածքների նախագիծը կարգավորող խորհուրդը։ 1923 թվականից քաղաքում սկսվում է բնակելի թաղամասերի շինարարությունը (բնակելի զանգվածներ)։ 1930-ական թվականներին բարեկարգվեցին Ելագին և Կրեստովսկի կղզիները՝ դեպի Ֆիննական ծոց ելքով։ 1924 թվականի սեպտեմբերի 23-ին տեղի ունեցավ քաղաքի պատմության մեջ իր մեծությամբ երկրորդ ջրհեղեղը․ ջուրն ընդունվածից բարձրացավ 380 սմ։ 1933 թվականին Կրեստովսկի կղզու ծայր արևմուտքում սկսվեց Ս․ Կիրովի անվան մարզադաշտի շինարարությունը։

1931 թվականին ՌԽՖՍՀ երկու խոշոր քաղաքները՝ Մոսկվան (հունիսի 16)[13] և Լենինգրադը (դեկտեմբերի 3)[14] տարբերակվեցին որպես առանձին վարչական միավորներ՝ ՌԽՖՍՀ հանրապետական ենթակայության քաղաքներ։ 1935-1937 թվականներին մշակվեց Լենինգրադի առաջին գլխավոր նախագիծը, որը նախատեսում էր քաղաքի զարգացումը հարավային ուղղությամբ՝ Պուլկովոյի բարձունքներին սահմանակից։ Քաղաքի կենտրոնը պետք է դառնար Միջազգային պողոտայի և Կենտրոնական աղեղային ավտոմայրուղու հատման մասում գտնվող հրապարակը (այժմ՝ Մոսկվայի հրապարակ)՝ Խորհուրդների տնով և վարչական այլ շինություններով։ 1939 թվականին մշակվեց գլխավոր հատակագծի նոր տարբերակը, որն այդպես էլ չհաստատվեց, սակայն դրան համապատասխան սկսվեց բնակելի թաղամասերի շինարարությունը Մալայա Օխտայում, Իվանովսկայա փողոցի վրա, Ավտովոյում և Միջազգային պողոտայի վրա[15]։ Ամբողջ քաղաքով մեկ ստեղծվում են մշակույթի պալատներ․ 1930-ական թվականների կեսերին պալատներ կային արդեն բոլոր արդյունաբերական շրջաններում։ 1932 թվականին բացվում է Լենինգրադի առաջին օդանավակայանը՝ Պուլկովոն[16]։ 1934 թվականի դեկտեմբերի 1-ին սպանվում է Լենինգրադի ՀԿ(բ)Կ շրջկոմի և քաղկոմի առաջին քարտուղար, ՀԿ(բ)Կ Քաղբյուրոյի անդամ Սերգեյ Կիրովը․ այս դեպքը սկիզբ է դնում «Կիրովի հոսքին» և Մեծ տեռորին։ Կիրովին փոխարինելու է գալիս Անդրեյ Ժդանովը։

Լենինգրադցիների հերոսությունն ու տոկունությունն ի հայտ է գալիս Հայրենական մեծ պատերազմի ժամանակ։ 1941 թվականի սեպտեմբերի 8-ին հակառակորդը դուրս է գալիս Լադոգայի լիճ, զավթում Շլիսելբուրգը՝ իր հսկողության տակ վերցնելով Նևայի ակունքը և շրջափակում Լենինգրադը ցամաքից։ Այդ օրն ընդունված է համարել քաղաքի շրջափակման սկիզբը՝ հարավից հիտլերյան Գերմանիայի, իսկ հյուսիսից՝ Ֆինլանդիայի զորքերով։ Գրեթե 900 օր ու գիշեր Լենինգրադի լիովին շրջափակման պայմաններում բնակիչները ոչ միայն պահեցին քաղաքը, այլև մեծ օգնություն ցուցաբերեցին ռազմաճակատին։ Շրջափակման տարիներին տարբեր տվյալներով զոհվել է ավելի քան 650 000-2 մլն քաղաքացիական բնակչություն։ Լենինգրադի և Վոլխովի ռազմաճակատների պատասխան հարձակման արդյունքում 1943 թվականի հունվարի 18-ին շրջափակման օղակը հաջողվեց ճեղքել, սակայն միայն 1944 թվականի հունվարի 27-ին քաղաքի շրջափակումն ամբողջովին հանվեց։ Դրանից հետո Լենինգրադում մնաց միայն 560 000 բնակիչ[17]։

Այս իրադարձություններից անմիջապես հետո սկսվեցին քաղաքի վերականգնողական աշխատանքները։ 1945 թվականի սեպտեմբերին սկսվեց ուսումնական տարին և Ֆիլհարմոնիայի Մեծ դահլիճում բացվեց համերգային շրջանը։ 1950 թվականին շահագործման հանձնվեց Կիրովի անվան մարզադաշտը։ 1951 թվականին ընդունվեց Լենինգրադի զարգացման նոր գլխավոր նախագիծը, որով առաջարկվում էր քաղաքի տարածքը զարգացնել պատմական կենտրոնի շուրջբոլորը՝ բոլոր ուղղություններով հավասարապես։ 1950-ական թվականներին ստեղծվեցին ճարտարապետական նոր համալիրներ՝ Լենինի, Կալինինի, Կոմերիտմիության հրապարակները, ճարտարապետական ավարտուն տեսք ստացան Մոսկվայի, Էնգելսի, Գործադուլավորների, Միջին Օխտայի, Պրիմորսկի պողոտաները։ 1951 թվականին գործարկվեց Պուլկովոյում (1973 թվականին կառուցվեց նոր շենք)։ 1955 թվականի նոյեմբերի 5-ին շահագործման է հանձնվում Լենինգրադի մետրոպոլիտենի առաջին հերթափոխը։ 1957 թվականից վերականգնվում է Պետրոպավլովյան ամրոցի Նարիշկին բաստիոնից կեսօրին ավանդաբար արձակվող հրանոթի կրակոցը (ընդհատված 1934 թվականին), իսկ Մարսի դաշտում վառվում է երկրում առաջին Հավերժական կրակը։ Նույն թվականին Ա․ Մարտիի անվան նավաշինարանից ջուր է իջեցվում աշխարհում առաջին ատոմային սառցահատը՝ «Լենին»-ը, իսկ 1962 թվականին Կիրովի գործարանում սկսվում է «Կիրովեց» տրակտորների թողարկումը։ 1960 թվականին Պիսկարյովի գերեզմանատանը բացվում է Շրջափակման զոհերի հիշատակին նվիրված հուշահամալիրը և ավարտին է հասցվում Ֆինլանդական կայարանի նոր շենքի շինարարությունը։ 1962 թվականին Ապտեկարսկի կղզում կառուցվում է 316 մետրանոց հեռուստաաշտարակ և նոր հեռուստակենտրոն։ 1960-ական թվականների սկզբին մի քանի խոշոր բնակարանաշինական գործարանների կառուցմամբ սկսվում է քաղաքի զանգվածային կառուցապատումը խրյուշչովկա տիպի շենքերով, իսկ 1970-ական թվականներից՝ «նավ-տներով»[15]։ 1965 թվականի մայիսի 6-ին Լենինգրադին շնորհվում է հերոս քաղաքի կոչում (առաջին անգամ այսպես է կոչվել 1945 թվականի մայիսի 1-ին ԽՍՀՄ Զինված ուժերի գլխավոր հրամանատար Ի․ Ստալինի հրամանում[18])։ 1966 թվականին հաստատվում է Լենինգրադի խորհրդային վերջին գլխավոր նախագիծը։ Այդ նախագծի համաձայն՝ 1960-ական թվականներին Վասիլևսկի կղզու արևմտյան հատվածի ողողաբեր տարածքներում, Նովոիզմայլովսկի, Յուրի Գագարինի, Տիեզերագանցների պողոտաներում սկսվում է զանգվածային կառուցապատում․ նոր խոշոր բնակելի թաղամասերն են դառնում Կուպչինոն, Ավտովոն, Ուլյանկան, Դաչնոյեն, Գրաժդանկան, Պոլյուստրովոն, Օխտան։ 1967 թվականին Հոկտեմբերյան հեղափոխության տարելիցին կառուցվում են «Յուբիլեյնի» սպորտի պալատը և «Օկտյաբրսկի» համերգային մեծ սրահը։ 1970-ական թվականներին կառուցապատվում են Ուրիցկը, Սոսնովայա Պոլյանան, Վեսյոլի Պոսյոլոկը, Մուրինսկի ռուչեյից հյուսիս ընկած շրջանը, նախկին Կոմենդանտսկի օդանավակայանի տարածքը, Կուպչինոյի հարավային հատվածը, Շուվալովոն և Օզերկին, Հարավ-Արևմուտքը, Ռժևկան և Պորոխովիեն։ 1979 թվականին Ֆիննական ծոցում սկսվում է ամբարտակի շինարարությունը, որը պետք է քաղաքը պաշտպաներ ջրհեղեղներից։ 1982 թվականին Վասիլևսկի կղզու Նավահանգստում կառուցվում է Ծովային կայարանը։ 1988 թվականին Լենինգրադում ծնվում է 5 միլիոներորդ մարդը։ 1990 թվականին քաղաքի պատմական կենտրոնը ընդգրկվում է ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի համաշխարհային ժառանգության օբյեկտների ցանկում[15][19]։

Հետխորհրդային շրջան

1991 թվականին հանրաքվեի արդյունքներով լենինգրադցիների 54 %-ը կողմ քվեարկեց քաղաքին իր պատմական՝ Սանկտ Պետերբուրգ անվանումը ետ վերադարձնելուն։ 1991 թվականի սեպտեմբերի 6-ին ՌԽՖՍՀ Գերագույն խորհրդի նախագահության հրամանով այն ետ է վերադարձվել[20], իսկ 1992 թվականի ապրիլի 21-ին ՌԴ ժողովրդական դեպուտատների համագումարն այն ներառել է ՌԽՖՍՀ սահմանադրության մեջ[21]։ 1993 թվականի դեկտեմբերի 25-ին համաժողովրդական քվեարկության արդյունքում ուժի մեջ է մտնում ՌԴ սահմանադրությունը, որը հաստատում է Սանկտ Պետերբուրգ անվանումը։ 1991 թվականի հունիսի 12-ին Անատոլի Սոբչակը ընտրվում է քաղաքապետ։ 1996 թվականի մարտի 13-ին գործադիր իշխանությունը փոխանցվում է Սանկտ Պետերբուրգի վարչությանը, որը ձևավորում է Սանկտ Պետերբուրգի նահանգապետը։ Քաղաքապետի պաշտոնը վերացվում է։

Պետերբուրգի համար կարևոր իրադարձություն էր 1994 թվականի Բարի կամքի խաղերը։ 1995 թվականին մետրոպոլիտենի «Լեսնայա» և «Արիության հրապարակ» կայարանների միջև ընկած հատվածում տեղի ունեցած վթարի պատճառով դադարեցվել է գնացքների շարժը (վերականգնվեց 2004 թվականին)։ 1991–2007 թվականներին տեղադրվել են բազում հուշարձաններ, վերականգնվել Կոնստանտինովսկի պալատը, Քրիստոսի արյան հարության տաճարը և այլն։ 1991 թվականի մայիսի 25-ին՝ երկար ընդմիջումից հետո առաջին անգամ եկեղեցական պատարագ է կատարվել Կազանի Աստվածամոր տաճարում։ 2000 թվականին կառուցվել է Սառցե պալատը, որտեղ նույն թվականին անց է կացվել հոկեյի աշխարհի առաջնությունը։ 1998–2011 թվականներին Սանկտ Պետերբուրգի շուրջը կառուցվել է օղակային ավտոմոբիլային ճանապարհ[22]․ 2004 թվականի դեկտեմբերի 15-ին բացվել է Օբուխովի մեծ կամուրջը (հայտնի որպես «կայմապարաններով կամուրջ»)[23]։ 2005 թվականին քաղաքի օրենսդիր ժողովն ընդունել է Սանկտ Պետերբուրգի նոր գլխավոր նախագիծը, որը սահմանում էր քաղաքի հետագա զարգացումը մինչև 2025 թվականը[24][25]։

1997 թվականից անց է կացվում ամենամյա տնտեսական գագաթնաժողովը՝ Պետերբուրգի միջազգային տնտեսական ֆորումը, որը միջազգային կարևոր տնտեսական և քաղաքական միջոցառում է․ այն ոչ պաշտոնապես ստացել է «Ռուսական Դավոս» անունը։ 2006 թվականից ֆորումը փոխել է ձևաչափը՝ դառնալով ռուսական և արտասահմանյան խոշոր ընկերությունների ղեկավարների, պետությունների ղեկավարների և քաղաքական առաջնորդների, վարչապետների, փոխվարչապետների, նախարարների, նահանգապետների մասնակցությամբ միջոցառում (2017 թվականին մասնակցում էր ավելի քան 14 000 մարդ ավելի քան 143 երկրներից)[26]։ 2006 թվականի հուլիսի 15–17-ը Ստրելնայի Կոնստանտինովսկի պալատում տեղի է ունեցել «մեծ ութնյակի» գագաթնաժողովը[27]։ 2011 թվականի օգոստոսի 31-ին Սանկտ Պետերբուրգի նահանգապետ է նշանակվել Գեորգի Պոլտավչենկոն[28]։

2017 թվականին «Կրեստովսկի» մարզադաշտում անց են կացվել խմբային փուլի ֆուտբոլային հանդիպումները և ՖԻՖԱ-ի Կոնֆեդերացիաների գավաթը։ 2018 թվականին ծրագրված են ՖԻՖԱ-ի աշխարհի առաջնության եզրափակիչ հանդիպումները։ Քաղաքում անց են կացվելու խմբային փուլի հանդիպումները, կիսաեզրափակիչը և երրորդ տեղի համար հանդիպումը։

Պարգևներ Հերոս քաղաքի կոչումը շնորհվել է 1945 թվականի մայիսի 1-ին Գերագույն հրամանատար Ի․ Ստալինի № 20 հրամանով։ «Ոսկե աստղ» մեդալը շնորհվել է 1965 թվականի մայիսի 8-ին «Հայրենիքի նկատմամբ ունեցած նշանակալի վաստակի, երկարամյա թշնամական շրջափակման պայմաններում ֆաշիստական զավթիչների դեմ պայքարում ցուցաբերած արիության և հերոսության համար և 1941–1945 թվականներին Հայրենական մեծ պատերազմում խորհրդային ժողովրդի տարած հաղթանակի 20-ամյակի կապակցությամբ»[29]։ Լենինի շքանշան (հունվարի 26, 1945)՝ շրջափակման պայմաններում ֆաշիստական զավթիչների դեմ պայքարում ցուցաբերած արիության և խիզախության համար[30]։ Լենինի շքանշան (հունիսի 21, 1957)՝ Լենինգրադի 250-ամյակի կապակցությամբ[31]։ Հոկտեմբերյան հեղափոխության շքանշան (նոյեմբերի 4, 1967)՝ Հոկտեմբերյան մեծ սոցիալիստական հեղափոխության 50-ամյակի կապակցությամբ[32]։ ՌԽՖՍՀ կարմիր դրոշի շքանշան (դեկտեմբերի 5, 1919)՝ Պետրոգրադի պրոլետարիատի հերոսության և անձնազոհության, Քաղաքացիական պատերազմում Պետրոգրադի պաշտպանության համար[33]։ Զբոսաշրջության մեջ «World Travel Awards» մրցանակի դափնեկիր «Եվրոպական լավագույն քաղաքային ուղղություն» անվանակարգում (2015, 2016, 2017)[34]։Քաղաքի անվանման պատմություն

Սանկտ Պետերբուրգը (գերմաներենից՝ «Պետրոս առաքյալի քաղաք») հիմնադրումից՝ 1703 թվականի մայիսի 27-ից (16) մինչև 1914 թվականի օգոստոսի 31-ը (18) կոչվել է նիդերլանդական տարբերակով՝ Sankt Pieter Burch (Սան(կ)տպիտերբուրխ)։ Սկզբնական շրջանում այսպես է կոչվել 1703 թվականին մայիսի կեսերին Զայաչի կղզում հիմնադրված ամրոցը․ շուտով անվանումը տարածվել է ամբողջ քաղաքի վրա։ Ոչ պաշտոնական դեպքերում քաղաքն անվանում էին Պետերբուրգ, իսկ խոսակցական լեզվում՝ ուղղակի Պիտեր[35]։

1914 թվականի օգոստոսի 31-ին (18) Ռուսաստանի՝ Առաջին համաշխարհային պատերազմ մտնելուց հետո, կայսր Նիկոլայ II-ը հայտարարեց քաղաքի օտարերկրյա Սանկտ Պետերբուրգ անունը Պետրոգրադով փոխարինելու մասին՝ որպես ավելի հայրենասիրական և ինչ-որ անցանկալի ասոցիացիաներից խուսափելու համար։ Այդժամ մայրաքաղաքի անունն այլևս չէր ասոցացվում Պետրոս առաքյալի հետ, այլ միայն այն հիմնողի՝ Պետրոս կայսեր հետ[36]։ Նոր անունն ավելի վաղ հանդիպել է ինչպես գեղարվեստական գրականության մեջ (Ա․ Պուշկին), այնպես էլ որոշ հաստատությունների անվանումներում (Պետրոգրադի հնածեսական թեմ)։ Այդուհանդերձ, առօրյայում նոր անվանումը դժվար էր պահպանում իր գոյությունը․ դեռևս 1920-ական թվականների սկզբին խոսակցական լեզվում շատերը շարունակում էին քաղաքն անվանել Պետերբուրգ[37]։

1924 թվականի հունվարի 26-ին ԽՍՀՄ Խորհուրդների II համամիութենական համագումարը բավարարել (Գրիգորի Զինովևի նախաձեռնություն) է Պետրոգրադի խորհրդի խնդրանքը և իր որոշմամբ վերանվանել է Պետրոգրադը Լենինգրադի՝ Վլադիմիր Լենինի՝ 1917 թվականի Հոկտեմբերյան հեղափոխության կազմակերպիչներից մեկի, Խորհրդային պետության (ՌԽՖՍՀ, ԽՍՀՄ) հիմնադրի և ղեկավարի պատվին, որը վախճանվել էր դրանից 5 օր առաջ[38]։

1991 թվականի հունիսի 12-ին անց կացված հարցման մասնակիցների 54,86 %-ը[39] կողմ են արտահայտվել քաղաքին իր պատմական անվանումը վերադարձնելուն։ ՌԽՖՍՀ գերագույն խորհրդի նախագահության 1991 թվականի սեպտեմբերի 6-ի № 1643-I հրամանով քաղաքին վերադարձվել է նրա սկզբնական անունը՝ Սանկտ Պետերբուրգ։ Սակայն մինչև 1992 թվականի փետրվարը մի շարք ուսումնական հաստատություններ շարունակում էին կոչվել լենինգրադյան[40]։ 1992 թվականի ապրիլի 21-ին ՌԴ ժողովրդական դեպուտատների համագումարը ՌԽՖՍՀ սահմանադրության 71 հոդվածի մեջ ներառեց քաղաքի նոր անվանումը[21]։ Տվյալ լրացումն ուժի մեջ մտավ դրա՝ «Ռուսկայա գազետա» թերթում հրապարակվելուց անմիջապես հետո՝ 1992 թվականի մայիսի 16-ին[41]։ Սանկտ Պետերբուրգին իր պատմական անվանումը վերադարձնելու գլխավոր նախաձեռնողը, որը մեծ դեր խաղաց այդ գործում, քաղաքապետ Անատոլի Սոբչակն էր, որն այս գործը համարել է իր քաղաքական ամենամեծ ձեռքբերումը (ինչը հավերժացվել է 2006 թվականին նրա պատվին հուշարձան կանգնեցնելով)։ Նա հույս ուներ, որ իր քաղաքը Բալթիկայում դառնալու է բանկային, առևտրային, զբոսաշրջային և մշակութային կենտրոնը․ լավատեսությամբ էր գնահատում նոր Ռուսաստանի մայրաքաղաքը Սանկտ Պետերբուրգ տեղափոխելու հնարավորությունը[42]։

1990-ական թվականներին և 21-րդ դարի սկզբին ավագ սերնդի որոշ մարդկանց խոսքում շարունակում է հանդիպել նախկին անվանումը՝ Լենինգրադ․ այն դեպքում, երբ ավելի երիտասարդ սերնդի խոսքում այն գրեթե ակնթարթորեն անհետացել է[35]։ Միևնույն ժամանակ այդ անվանումը հանդիպում է կոմունիստական և խորհրդայնամետ հայացքների տեր երիտասարդների շրջանում, ինչպես նաև հիշատակվում է մշակույթի մեջ (օրինակ՝ «Լենինգրադ» խմբի անվան մեջ)։ Նախկին անվանումը պահպանվել է որոշ կազմակերպությունների անվանումներում՝ Լենինգրադի կենդանաբանական այգի, Լենէներգո և այլն։

Քաղաքի ոչ պաշտոնական անվանումներ՝

Հյուսիսային մայրաքաղաք (Ռուսաստանի երկրորդ մայրաքաղաք)․ այսպես են հաճախ անվանում Սանկտ Պետերբուրգը՝ հիշելով նրա մինչհեղափոխական կարգավիճակի մասին։ Հակիրճ՝ СПб (ՍՊբ) տարբերակն օգտագործվում է պաշտոնական մատենագրության մեջ[43]։ Մշակութային մայրաքաղաք Քաղաք Նևայի վրա Սպիտակ գիշերների քաղաք Պիտեր՝ Սանկտ Պետերբուրգի կրճատ անվանումը, որը քաղաքի ամենահին ոչ պաշտոնական անվանումներից մեկն է։ Հյուսիսային Վենետիկ՝ պատկերավոր համեմատություն Վենետիկի հետ՝ մեծ քանակության գետերի և ջրանցքների, ինչպես նաև ճարտարապետության պատճառով։ Հյուսիսային Պալմիրա՝ բանաստեղծական համեմատություն Պալմիրայի՝ լեգենդար գեղեցկություն ունեցող քաղաքի հետ[44]։ Լենինի քաղաք՝ կիսապաշտոնական անվանում խորհրդային ժամանակներում (որը հանդիպում է մասնավորապես Հայրենական մեծ պատերազմի ժամանակվա պաստառներին)։ Երեք հեղափոխությունների օրրան (քաղաք)՝ կիսապաշտոնական անվանում, որը կապված է 1905-1907 և 1917 թվականների հեղափոխական իրադարձություններում քաղաքի ունեցած վճռական դերակատարման հետ։ Պետրոպոլ՝ բանաստեղծական այլաբերություն, Պետերբուրգ անվան հելլենականացված ձևը (հուն․՝ Πετρούπολης)։ Առաջին անգամ կիրառել է Միխայիլ Լոմոնոսովը[45]։ Նևոգրադ՝ քաղաքի անվանումը հնածեսների շրջանում՝ 18-րդ դարում Սանկտ Պետերբուրգում հնադավանների բնակություն հաստատելուց ի վեր։ Այժմ որոշ պարբերականներում հրատարակության վայրը նշվում է ոչ թե Սանկտ Պետերբուրգ, այլ Նևոգրադ (Извещение Российского Совета Древлеправославной Поморской Церкви. — Невоград, 1991)։ Տեղի պոմորյան հնածեսական համայնքը ևս կրում է ոչ պաշտոնական Նևսկայա անունը[46]։ Պատուհան դեպի Եվրոպա՝ այս մակդիրը տարածվել է այն բանից հետո, երբ այն կիրառել է Ալեքսանդր Պուշկինը «Պղնձե հեծյալը» պոեմի նախերգանքում (1833)։ Ինքը Պուշկինը, սակայն, այդ կերպարը փոխառել է իտալացի փիլիսոփա և քննադատ Ֆրանչեսկո Ալգարոտտիից[47]։ Քրեական մայրաքաղաք՝ անվանում, որը շրջանառության մեջ է մտել «Հանցավոր Պետերբուրգը» հեռուստասերիալի ցուցադրվելուց հետո։↑ «Предыстория Санкт-Петербурга. 1703 год. Книга исследований»։ Наследники։ Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ օգոստոսի 4-ին։ Վերցված է 2012 թ․ հուլիսի 18  ↑ 2,0 2,1 Ленинградская область: исторический очерк / В. А. Ежов. — Л.: Лениздат, 1986. ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 3,4 3,5 Ленинград / В. А. Витязева. — Л.: Лениздат, 1986. — С. 18—60. ↑ Авсеенко В. Н. История города С.-Петербурга в лицах и картинках. 1703—1903. — СПб.: Сотис, 1993. — С. 20. ↑ «Санкт-Петербург, столица России/История»։ Բրոքհաուզի և Եֆրոնի հանրագիտական բառարան: 86 հատոր (82 հատոր և 4 լրացուցիչ հատորներ)։ Սանկտ Պետերբուրգ։ 1890–1907  ↑ 6,0 6,1 Даринский А. В., Старцев В. И., Мурин Д. Н., Браже Т. Г., Бойко А. Г. Санкт-Петербург 1703—1917 / Под ред. А. В. Даринского. — СПб.: Фирма «ГЛАГОЛ», 2000. — С. 68—69. — ISBN 5-88662-013-6 ↑ «История Санкт-Петербурга»։ opeterburge.ru։ Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 21-ին։ Վերցված է 2010 թ․ սեպտեմբերի 13  ↑ 8,0 8,1 Авсеенко В. Г. История города С.-Петербурга в лицах и картинках. 1703—1903. Исторический очерк / Под ред. А. В. Даринского. — СПб.: Сотис, 1995. — ISBN ISBN 5-85503-094-6 ↑ Зодчие Санкт-Петербурга XIX — начала XX века / Составитель А. Г. Исаченко. — СПб.: Лениздат, 1998. — С. 556—558. ↑ Интернет-проект «Конституция России» ↑ Большая российская энциклопедия. Том «Россия». — М.: Большая Российская энциклопедия, 2004 ↑ «Население (обзорная статья)»։ encspb.ru։ Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 21-ին։ Վերցված է 2010 թ․ սեպտեմբերի 17  ↑ СССР: административно-территориальное деление союзных республик на 1 января 1974 года. — М.: Известия, 1974., с. 128 ↑ Там же, с. 116 ↑ 15,0 15,1 15,2 Лисовский В. Г. Ленинград: Районы новостроек. — Л.: Лениздат, 1983. — С. 7–81. ↑ Анна Тирле։ «Архитектура и благоустройство: массовое строительство. Эра ДК и ЦПКиО. Часть II»։ opeterburge.ru։ Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 21-ին։ Վերցված է 2010 թ․ սեպտեմբերի 17  ↑ «Блокада Ленинграда»։ Lenta.Ru։ Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ օգոստոսի 16-ին։ Վերցված է 2012 թ․ օգոստոսի 14  ↑ «Приказ Верховного Главнокомандующего от 1 мая 1945 года № 20 г. Москва»։ pobeda1945-art.ru։ Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 21-ին։ Վերցված է 2011 թ․ օգոստոսի 11  ↑ «Хроника Санкт-Петербурга 20 век. 1961—1980»։ Гид Петербурга։ Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ օգոստոսի 20-ին։ Վերցված է 2012 թ․ օգոստոսի 17  ↑ «Указ Президиума ВС РСФСР от 06.09.91 № 1643-I О возвращении городу Ленинграду его исторического названия Санкт-Петербург»։ Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ հունվարի 24-ին։ Վերցված է 2011 թ․ հոկտեմբերի 21  ↑ 21,0 21,1 Закон РФ от 21 апреля 1992 г. № 2708-I «Об изменениях и дополнениях Конституции (Основного Закона) Российской Советской Федеративной Социалистической Республики» ↑ Тучинская И. КАД почти замкнулась // Комсомольская правда : газета. — 2010. — № 17.11.2010. ↑ «По итогам работы. Строительство»։ Дирекция по строительству транспортного обхода Санкт-Петербурга։ Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ հունվարի 24-ին։ Վերցված է 2011 թ․ հոկտեմբերի 21  ↑ «Закон Санкт-Петербурга "О Генеральном плане Санкт-Петербурга и границах зон охраны объектов культурного наследия на территории Санкт-Петербурга" от 21 декабря 2005 г.»։ Комитет по градостроительству и архитектуре Санкт-Петербурга։ Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ օգոստոսի 4-ին։ Վերցված է 2012 թ․ հուլիսի 17  ↑ «Хроника Санкт-Петербурга 20 век. 1981—2000»։ Гид Петербурга։ Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ օգոստոսի 20-ին։ Վերցված է 2012 թ․ օգոստոսի 17  ↑ «СМИ - ИТОГИ ПМЭФ-2017»։ Фонд «Росконгресс»։ Վերցված է 2017 թ․ օգոստոսի 30  ↑ «Большая «энергетическая игра»»։ Киевский ТелеграфЪ։ Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ հունվարի 24-ին։ Վերցված է 2011 թ․ հոկտեմբերի 21  ↑ «Георгий Полтавченко вступил в должность губернатора Санкт-Петербурга»։ REGNUM։ Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ օգոստոսի 4-ին։ Վերցված է 2012 թ․ հուլիսի 17  ↑ «Памятные даты Петербурга. Май»։ Мир Петербурга։ Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ նոյեմբերի 11-ին։ Վերցված է 2012 թ․ նոյեմբերի 9  ↑ «Памятные даты Петербурга. Январь»։ Мир Петербурга։ Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ նոյեմբերի 11-ին։ Վերցված է 2012 թ․ նոյեմբերի 9  ↑ «Памятные даты Петербурга. Июнь»։ Мир Петербурга։ Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ նոյեմբերի 11-ին։ Վերցված է 2012 թ․ նոյեմբերի 9  ↑ «Памятные даты Петербурга. Ноябрь»։ Мир Петербурга։ Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ նոյեմբերի 11-ին։ Վերցված է 2012 թ․ նոյեմբերի 9  ↑ «Памятные даты Петербурга. Декабрь»։ Мир Петербурга։ Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ նոյեմբերի 11-ին։ Վերցված է 2012 թ․ նոյեմբերի 9  ↑ Петербург в третий раз получил премию World Travel Awards ↑ 35,0 35,1 Санкт-Петербург: энциклопедия, 2006, էջ 632 ↑ Елена Хеллберг-Хирн. Печать империи. Постсоветский Петербург. Перевод с английского Д. Д. Невельской. Издательство «Европейский Дом» — 2008—414 с., илл. ISBN 978-5-8015-0232-8, С. 119 ↑ Санкт-Петербург: энциклопедия, 2006, էջ 662 ↑ Санкт-Петербург: энциклопедия, 2006, էջ 449 ↑ «Вишневский: Не слышал, чтобы Собчак поддерживал переименование Ленинграда»։ Нормативная база Росбалт։ Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ հունվարի 24-ին։ Վերցված է 2011 թ․ նոյեմբերի 24  ↑ https://www.gazeta.ru/social/2016/09/05/10177931.shtml ↑ Закон Российской Федерации от 21 апреля 1992 года № 2708-I «Об изменениях и дополнениях Конституции (Основного Закона) Российской Советской Федеративной Социалистической Республики»(չաշխատող հղում) // «Российская газета», 16 мая 1992 года, № 111 (447), с. 3—5. ↑ Елена Хеллберг-Хирн. Печать империи. Постсоветский Петербург. Перевод с английского Д. Д. Невельской. Издательство «Европейский Дом» — 2008—414 с., илл. ISBN 978-5-8015-0232-8, С. 126, 146—147 ↑ «Библиографическая запись. Сокращение слов на русском языке общие требования и правила»։ Нормативная база ГСНТИ։ Արխիվացված օրիգինալից 2014-04-10-ին։ Վերցված է 2011 թ․ հոկտեմբերի 21  ↑ «Добро пожаловать на сайт о Санкт-Петербурге!»։ Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ հունվարի 24-ին։ Վերցված է 2011 թ․ հոկտեմբերի 21  ↑ «ОДА на прибытие Ея Величества великия Государыни Императрицы Елисаветы Петровны из Москвы в Санктпетербург 1742 года по коронации»։ Lib.ru։ Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ հունվարի 24-ին։ Վերցված է 2011 թ․ հոկտեմբերի 21  ↑ «История Невской общины»։ Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ հունվարի 24-ին։ Վերցված է 2011 թ․ հոկտեմբերի 21  ↑ См. «Lettere sulla Russia» Франческо Альгаротти (1759)