Zie Geschiedenis van Zuid-Afrika en Tijdlijn van de geschiedenis van Zuid-Afrika voor de hoofdartikelen over dit onderwerp.

Als eerste Europeaan verkende Bartolomeu Dias in 1488 de kust rond Kaap de Goede Hoop. Het gebied tussen de Kunene als zuidgrens van Angola en de Delagoabaai in het zuiden van Mozambique werd door Portugal echter niet gekoloniseerd.

Toen het Nederlandse schip Nieuw Haarlem op zijn terugreis van Batavia op 25 maart 1647 met Reynier van Tzum aan boord strandde aan de Kaap, kwamen de plaatselijke Khoikhoi voor de eerste keer in contact met Nederlanders. De schipbreukelingen bouwden een klein fort dat ze de naam "Zand Fort van die Kaap die Goeie Hoop" gaven.

Zestig man onder het bevel van onderkoopman Leendert Janszen bracht bijna een jaar aan de Kaap door voordat in maart 1648 de overlevenden door een vloot van twaalf VOC-schepen onder leiding van Wollebrant Geleyns de Jongh gered werden en teruggebracht naar Nederland. Zij berichtten thuis over het gunstige klimaat, hun goede ervaringen met de plaatselijke Khoikhoi en de ruilhandel met het inheemse volk. Dit was beslissend voor de Vereenigde Oostindische Compagnie om een verversingsstation bij de Kaap op te richten voor schepen die op weg waren naar het verre oosten.

Op 6 april 1652 kwam Jan van Riebeeck aan bij Kaap de Goede Hoop. Het gebied met Nederlandse kolonisten breidde zich gedurende de 17e en 18e eeuw langzaam uit in oostelijke richting tot bij de Visrivier.

Na de slag om Muizenberg in 1795 bezetten de Britten de streek rond Kaap de Goede Hoop maar gaven hem weer terug aan de Nederlanders in 1803. In 1806 namen de Britten duurzaam bezit van de Kaap. Er ontstond onenigheid tussen de Britten en de Nederlandse boeren, onder meer omtrent de compensatie voor de afschaffing van de slavernij in 1833.

Velen van de Nederlandse (en ook Duitse en hugenootse) kolonisten, bekend als Boeren, trokken in de jaren 1830-1840 in de zogenaamde Grote Trek weg uit de Kaapkolonie. Zij stichtten onafhankelijke republieken, die uiteindelijk verenigd werden in de Oranje Vrijstaat en Transvaal. De eerste Boerenrepubliek was Natalia.

Toen de Boeren Natalia binnentrokken is er gepoogd met Zoeloekoning Dingane te onderhandelen. Nadat er onenigheid ontstond over het afstaan van land liet hij Piet Retief samen met zijn aanhang vermoorden. Uiteindelijk versloegen de Boeren de Zoeloes bij de Slag bij Bloedrivier in 1838. Natalia werd echter, reeds in 1843, veroverd door de Britten. Daarna trokken de voortrekkers naar de Transvaal en de Oranje Vrijstaat.

In 1867 werden diamanten ontdekt in Kimberley op de grens van de Oranje Vrijstaat. In 1886 was er net goud aan de Witwatersrand in Transvaal gevonden. Dat resulteerde in een stroom van blanke immigranten en rijkdom voor Transvaal.

De Boeren verzetten zich tegen inmenging van de Britten, wonnen de Eerste Boerenoorlog (1880-1881) maar werden verslagen in de Tweede Boerenoorlog (1899-1902). De Tweede Boerenoorlog zou een pyrrusoverwinning genoemd kunnen worden.

In 1910 werd de Unie van Zuid-Afrika gevormd, die een onafhankelijke staat binnen het Britse Gemenebest werd. In 1931 werd Zuid-Afrika een Dominion en werd het via het Statuut van Westminster volledig onafhankelijk. Vele wetten regelden een ongelijke behandeling van burgers op grond van hun afkomst en huidskleur. Die politiek werd geformaliseerd tot de apartheid (gescheiden ontwikkeling van de diverse rassen) na de verkiezingsoverwinning van de Nasionale Party in 1948.

Vanaf de jaren 50 nam de politiek van apartheid in Zuid-Afrika steeds scherpere vormen aan. Onder de blanke in Nederland geboren premier Hendrik Verwoerd van de Nasionale Party werd de zwarte bevolking belangrijke rechten ontnomen, met name het recht om te stemmen, het recht om gebruik te maken van "blanke voorzieningen" en het recht om met een blanke persoon te trouwen. Zijn regering dwong de zwarte bevolking in zo genoemde Bantoestans te gaan wonen. Tevens kwam er een pasjesregeling. Die gold voor elke niet-blanke Zuid-Afrikaan en beperkte diens bewegingsvrijheid sterk.[1]

Het A.N.C., opgericht in 1912 en andere groepen, waaronder het P.A.C., de communistische partij en verschillende progressieve christenen streden tegen die racistische politiek. Nelson Mandela zou uitgroeien tot de icoon van het verzet. Een demonstratie tegen die rechteloosheid werd gehouden in Sharpeville op 21 maart 1960, toen 69 demonstranten werden doodgeschoten door de politie bij het Bloedbad van Sharpeville. In 1961 werd Zuid-Afrika een republiek en trad het uit het Britse Gemenebest, na 1968 kwam het tot een internationale boycot. Een bekend voorbeeld was de Outspan-sinaasappel die niet gewenst meer was. Op 16 juni 1976 was er de grote demonstratie in Soweto tegen de maatregel het Afrikaans als taal op de scholen verplicht te stellen. De politie pakte die gewelddadig aan met een bloedbad als gevolg.

Westerse regeringen liepen niet hard om te helpen het apartheidsregime te beëindigen. Israël hielp de Zuid-Afrikaanse regering op politioneel en militair gebied. Bevrijdingsbewegingen, waaronder de Palestijnse Bevrijdingsorganisatie, steunden het A.N.C.[2] Met hulp van Israël was Zuid-Afrika erin geslaagd kernwapens te produceren. In ruil daarvoor leverde Zuid-Afrika een groot deel van het uranium dat Israël nodig had voor de productie van haar kernwapens. Na de val van het apartheidsregime besloot Zuid-Afrika zijn kleine kernwapenarsenaal te ontmantelen.[3]

Pas in de jaren 90 eindigde de apartheid. Toenmalig president De Klerk liet de bekende anti-apartheidsactivist Nelson Mandela op 11 februari 1990 vrij. In 1994 werden er voor het eerst algemene verkiezingen voor alle rassen gehouden, leidend tot een bestuur van de (overwegend zwarte) tot politieke partij getransformeerde anti-apartheidsgroepering Afrikaans Nationaal Congres (ANC), eerst onder leiding van Mandela, later onder Thabo Mbeki. De nieuwe regering voerde een beleid van 'rechtstellende actie' om de ongelijkheden van het verleden te beëindigen. In een interview verklaarde Nelson Mandela dat het ANC zich identificeert met de Palestijnse Bevrijdingsorganisatie (PLO) omdat zij, evenals wij, vechten voor het recht op zelfbeschikking.[4] Sinds 1996 is de nieuwe grondwet uit 1994 in werking. Daarmee werd ook het Constitutional Court te Braamfontein in het leven geroepen, dat kan oordelen over de grondwettelijkheid van wetten, ook die van voor 1996.

Ook benoemde Nelson Mandela in 1994 Desmond Tutu, Anglicaans aartsbisschop van Kaapstad tot voorzitter van een Waarheids- en Verzoeningscommissie. Zij die ernstige mensenrechtenschendingen hadden ondergaan door de apartheidspolitiek konden daarvan getuigenis komen afleggen voor deze commissie en zij die zulke schendingen hadden gepleegd konden strafvervolging voorkomen door voor deze commissie ondervraagd te worden en te getuigen en amnestie te vragen (van civiele en criminele vervolging).

Zuid-Afrika is een republiek in transformatie. Het is nog steeds een land met zeer grote tegenstellingen tussen arm en rijk. Anders dan tijdens de apartheid behoren nu (2006) ook zwarten tot de rijke klasse, de zwarte nouveaux riches hebben vaak banden met het Afrikaans Nationaal Congres (ANC).[5] Deze voormalige linkse strijders die zich ontpoppen als kapitalist worden in Zuid-Afrika spottend 'yummies' genoemd, wat staat voor 'young upwardly mobile marxists'. Terwijl een kleine groep toetreedt tot de nieuwe multiraciale bovenlaag, groeit de werkloosheid onder de rest van de bevolking. In 1995, toen de 'regenboognatie' de overgang maakte naar een multiraciale democratie, was 16 procent van de beroepsbevolking werkloos. In 2006 was het officiële werkloosheidscijfer gestegen tot 30 procent, de werkelijke werkloosheid werd in 2006 op meer dan 40% geschat.[6]

Bovendien heeft het land het hoogste percentage hiv-besmetten van de wereld.[7] Volgens de vele critici in het land zelf en in de wereld is het vooral aan het falende regeringsbeleid toe te schrijven dat de aidsepidemie zo ver uit de hand kon lopen.[8] In bepaalde regio's van het land is het etnische geweld en de bendecriminaliteit in de laatste tien jaar sterk toegenomen, waarbij Afrikaners (Boeren) en andere blanke en relatief rijkere groepen het doelwit vormen.[9]

Zuid-Afrika zakte in de index van de menselijke ontwikkeling van een 85e (ten tijde van de verkiezing van het ANC in de jaren negentig) naar de 120e plaats in 2006 en naar de 125e in 2008. Deze index van de Verenigde Naties bevat 177 landen over de gehele wereld.[10]